Rodzaje urlopów – kodeks pracy
Kodeks pracy przewiduje zarówno urlopy płatne, jak i bezpłatne. Tych pierwszych jest zdecydowanie więcej i obejmują one:
- urlop wypoczynkowy
- urlop na żądanie,
- urlop okolicznościowy,
- urlop rodzicielski,
- urlop macierzyński,
- urlop ojcowski,
- urlop na poszukiwanie pracy,
- urlop szkoleniowy,
- dni wolne dla krwiodawców,
- dni wolne na akcję ratunkową,
- dni wolne na wezwanie przez urząd
- dni wolne wychowawcze,
- zwolnienie z pracy z powodu siły wyższej.
Wynagrodzenia nie przewiduje się natomiast w przypadku takich urlopów pracowniczych jak:
- urlop bezpłatny,
- urlop wychowawczy,
- urlop opiekuńczy.
Zastanawiasz się, kiedy przysługują Ci poszczególne rodzaje urlopów? Czytaj dalej!
Urlop wypoczynkowy
Zgodnie z definicją urlopu wypoczynkowego, jest to czas na regenerację sił, który można wykorzystać w dowolny sposób. Aby go otrzymać, pracownik musi złożyć wniosek przełożonemu i uzyskać jego zgodę. Choć pracodawca nie ma obowiązku zaakceptować zaproponowanego terminu urlopu, to jest zobligowany do przyznania zatrudnionemu:
- urlopu w formie nieprzerwanej w wymiarze 14 dni kalendarzowych przynajmniej raz w roku,
- prawa do wykorzystania pełnego wymiaru urlopu do końca września kolejnego roku.
Komu przysługuje urlop wypoczynkowy? Każdej osobie zatrudnionej na umowie o pracę. Niewykorzystane dni wolne nie przepadają, tylko przechodzą na następny rok, a w przypadku ich nieodebrania pracownikowi przysługuje ekwiwalent finansowy.
Ile dni wolnych przysługuje pracownikowi? To zależy od jego stażu pracy. Jeśli zatrudniony jest przez mniej niż 10 lat, wymiar urlopu wypoczynkowego wynosi 20 dni w roku. Jeżeli jednak przepracował już ten okres, zyskuje prawo do kolejnych 6 dni wolnych. Warto przy tym pamiętać, że do stażu zalicza się również lata edukacji (maksymalnie 8 lat w przypadku ukończenia szkoły wyższej).
Urlop na żądanie
Urlop na żądanie to szczególny rodzaj urlopu wypoczynkowego, który nie wymaga jednak uprzedniego składania wniosku przez pracownika. Wykorzystuje się go w nagłych sytuacjach, gdy zatrudniony nie mógł wcześniej przewidzieć swojej nieobecności w pracy. Wymiar tego urlopu wynosi 4 dni w roku. Aby go otrzymać, pracownik musi:
- być zatrudniony w danej firmie przez przynajmniej miesiąc,
- dysponować urlopem wypoczynkowym w danym roku,
- dysponować urlopem na żądanie (maksymalnie 4 dni),
- zgłosić chęć skorzystania z urlopu na żądanie przed rozpoczęciem pracy danego dnia.
Urlop bezpłatny
Korzystając z urlopu bezpłatnego, pracownik nie otrzymuje wynagrodzenia. Co więcej, okres ten nie zalicza się do stażu pracy. Ile dni urlopu bezpłatnego przysługuje pracownikowi? Jego wymiar nie jest ustawowo ograniczony, więc zależy to wyłącznie od ustaleń z pracodawcą. Przerwa od pracy może trwać zarówno 1 dzień, jak i 3 miesiące. Jeśli miałaby jednak przekroczyć ten okres, strony mogą przewidzieć konieczność wcześniejszego odwołania pracownika z urlopu (jedynie z ważnych powodów).
Warto zauważyć, że pracodawca nie powinien dochodzić powodów, dla których pracownik decyduje się na urlop bezpłatny. Nie musi się też na niego zgadzać i nie może go narzucać. Ma jednak prawo do udzielenia zatrudnionemu urlopu bezpłatnego na czas pracy u innego pracodawcy. W takim przypadku pracownik (jeśli się na to zgodzi) dostanie wolne w pierwszej firmie, ale będzie w tym czasie wykonywał pracę na rzecz drugiej.
Urlop okolicznościowy
Różnego rodzaju urlopy okolicznościowe związane są z wyjątkowymi sytuacjami w życiu pracownika. Mowa o takich przypadkach jak:
- urlop z okazji ślubu:
- własnego (2 dni),
- dziecka (1 dzień),
- urlop z okazji narodzin dziecka (2 dni),
- urlop z okazji śmierci i pogrzebu:
- dziecka (2 dni),
- męża lub żony (2 dni),
- matki lub ojca (2 dni),
- babci lub dziadka, siostry lub brata, teścia lub teściowej i innych osób pozostających na utrzymaniu bądź pod bezpośrednią opieką pracownika (1 dzień).
Jeśli zastanawiasz się, kiedy wykorzystać urlop okolicznościowy, pamiętaj, że musi on mieć bezpośredni związek z daną sytuacją życiową, choć nie trzeba brać go dokładnie w dzień ceremonii (np. ślubu czy pogrzebu). Równie dobrze może przydać się choćby podczas przygotowań. Ciekawą kwestią jest także to, kiedy urlop okolicznościowy przepada. Przepisy nie precyzują bowiem okresu jego przedawnienia, a odpowiedni wniosek można zgłosić nawet wstecznie, pod warunkiem wykazania ścisłego związku z danym wydarzeniem.
Często pojawiającym się pytaniem jest również to, czy urlop okolicznościowy wlicza się do wypoczynkowego. Kodeks pracy nie przewiduje takiej zależności – każde z tych zwolnień służy mianowicie innym celom, na które przewidziana jest oddzielna pula dni. To z kolei sprawia, że niektórzy pracownicy zastanawiają się nad możliwością łączenia urlopu okolicznościowego z wypoczynkowym. Warto więc zauważyć, że takie rozwiązanie nie jest praktykowane przez pracodawców – zatrudniony nie może odzyskać w ten sposób wykorzystanych dni wolnych.
Urlopy związane z narodzinami i wychowaniem dziecka
Do podstawowych rodzajów urlopów pracowniczych należą również te związane z urodzeniem i wychowaniem dziecka. Przysługują zarówno rodzicom, jak i opiekunom, których z pracodawcą łączy stosunek pracy. Urlopy z tej kategorii obejmują:
Urlop macierzyński
Z urlopu macierzyńskiego może skorzystać kobieta, która jest w ciąży przez przynajmniej 22 tygodnie. Jego rozpoczęcie przypada zasadniczo na dzień porodu (dotyczy to również urodzenia martwego). W teorii na urlop macierzyński można iść już na 6 tygodni przed spodziewanym terminem porodu, ale w praktyce kobiety przebywają wtedy najczęściej na zwolnieniach lekarskich.
Wymiar urlopu macierzyńskiego zależy od przebiegu porodu:
- urodzenie martwe (po 22. tygodniu ciąży) – 8 tygodni,
- narodziny jednego dziecka podczas jednego porodu – 20 tygodni,
- narodziny dwojga dzieci podczas jednego porodu – 31 tygodni,
- narodziny trojga dzieci podczas jednego porodu – 33 tygodnie,
- narodziny czworga dzieci podczas jednego porodu – 35 tygodni,
- narodziny pięciorga i więcej dzieci podczas jednego porodu – 37 tygodni.
Za cały ten okres kobieta otrzymuje zasiłek macierzyński (Sprawdź: Kosiniakowe – komu przysługuje to świadczenie rodzicielskie?). Warto pamiętać, że z urlopu może skorzystać także osoba, która zastępuje matkę w opiece nad dzieckiem (np. w przypadku jej śmierci, porzucenia dziecka itd.).
Urlop rodzicielski
Urlop rodzicielski rozpoczyna się bezpośrednio po urlopie macierzyńskim, ale należy go zgłosić przynajmniej 21 dni wcześniej. Przysługuje on każdemu z rodziców w wymiarze 9 tygodni, przy czym do dyspozycji mają oni również dodatkowe 23 tygodnie, które mogą między sobą dowolnie podzielić. Łącznie urlop rodzicielski może więc wynosić maksymalnie 41 tygodni (ale nie więcej niż 32 tygodnie na jednego rodzica) lub 43 tygodnie (34 na rodzica) w przypadku urodzenia więcej niż jednego dziecka podczas jednego porodu.
Urlop rodzicielski można podzielić na maksymalnie pięć części. Rodzice mają też prawo zrezygnować z niego w dowolnym momencie.
Urlop tacierzyński
Choć takie pojęcie jak urlop tacierzyński nie figuruje w Kodeksie pracy, to odnosi się ono do części urlopu macierzyńskiego, którą zamiast matki może wykorzystać ojciec dziecka. Takie prawo mężczyzna zyskuje jednak dopiero po wtedy, gdy kobieta spędzi na urlopie macierzyńskim przynajmniej 14 tygodni.
Urlop ojcowski
Zupełnie innymi prawami rządzi się urlop ojcowski, przysługujący wyłącznie ojcu dziecka, które nie ukończyło jeszcze 12. miesiąca życia. Jeśli nie zostanie wykorzystany, przepada, i nie można przenieść go na matkę. Jego wymiar wynosi dwa tygodnie, niezależnie od liczby dzieci, a pracownik ma możliwość podzielenia go na dwie równe części. Urlop ojcowski udzielany jest na podstawie wniosku złożonego z przynajmniej 7-dniowym wyprzedzeniem.
Urlop wychowawczy
Z urlopu wychowawczego mogą skorzystać rodzice, chcący sprawować opiekę nad dzieckiem, które nie ukończyło jeszcze 6. roku życia (18. roku życia w przypadku dzieci z niepełnosprawnościami). Razem mają oni prawo do 3-letniej przerwy od pracy, przy czym okres ten nie powinien wynieść więcej niż 35 miesięcy na osobę. Urlop może być im udzielany w maksymalnie 5 częściach.
Każdy pracownik planujący skorzystanie z urlopu wychowawczego musi pamiętać o następujących ograniczeniach:
- Prawo do urlopu przysługuje wyłącznie osobom z przynajmniej 6-miesięcznym stażem pracy.
- Wniosek o urlop należy złożyć przynajmniej 21 dni przed planowaną datą jego rozpoczęcia.
- Urlop jest bezpłatny, choć z budżetu finansowane są składki ZUS na ubezpieczenie zdrowotne i emerytalno-rentowe).
Opieka nad dzieckiem
Zwolnienie z pracy związane z wychowywaniem dziecka jest niezależne od innych urlopów i nieprzechodnie. Nie wymaga też od pracownika żadnych wyjaśnień. Przysługuje rodzicom dzieci do 14. roku życia, a jego wymiar wynosi 2 dni lub 16 godzin. Może zostać w pełni wykorzystany przez jedną osobę lub podzielony równo na dwie. Z chwilą złożenia pierwszego wniosku pracownicy muszą zdecydować, czy będą brali opiekę w formie godzinowej, czy w postaci pełnych dniówek.
Urlop na poszukiwanie pracy
Ten rodzaj urlopu pracowniczego to jedno z dodatkowych świadczeń, przysługujące osobie, której pracodawca wypowiedział pracę z zachowaniem okresu wypowiedzenia. Nie znajduje więc zastosowania przy porozumieniu stron, zwolnieniu dyscyplinarnym czy wypowiedzeniu ze strony pracownika. Urlop ten powinien zostać przeznaczony na aktywne poszukiwanie pracy, czyli na przykład udział w rozmowach rekrutacyjnych. Może wynosić 2 lub 3 dni robocze w zależności od tego, czy okres wypowiedzenia wynosi 1, czy 3 miesiące.
Czy pracodawca może odmówić urlopu na poszukiwanie pracy? Nie, jeśli to on wypowiedział umowę i zachował okres wypowiedzenia. Warto jednak zauważyć, że w celu uzyskania urlopu pracownik musi złożyć odpowiedni wniosek.
Urlop szkoleniowy
Prawo urlopowe przewiduje również płatne przerwy od pracy, które pracownik może przeznaczyć na podnoszenie swoich kwalifikacji. Jedynym warunkiem jest uzyskanie na to zgody pracodawcy. Wymiar urlopu zależy od tego, do jakiego egzaminu przygotowuje się pracownik:
- Egzamin eksternistyczny lub potwierdzający kwalifikacje zawodowe – 6 dni.
- Egzamin dyplomowy (pisanie pracy) – 21 dni w ostatnim roku studiów.
Wolne od pracy na oddawanie krwi
Pracownik może ubiegać się o zwolnienie ze świadczenia pracy, jeśli decyduje się na oddanie krwi lub jej składników. Zachowuje w tym przypadku prawo do wynagrodzenia, lecz musi przedstawić pracodawcy zaświadczenie wydane przez centrum krwiodawstwa. Zyskuje w ten sposób jeden dodatkowy dzień wolny (2 dni z rzędu w przypadku osób oddających krew lub jej składniki, w tym osocze po chorobie COVID-19).
Wolne od pracy na czas uczestnictwa w akcjach ratunkowych
Pracownicy należący do Ochotniczej Straży Pożarnej lub Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego mają prawo do dodatkowych dni wolnych od pracy, jeśli biorą udział w akcji ratunkowej. Wymiar tego urlopu zależy od czasu niezbędnego do uczestnictwa w danej akcji oraz odpoczynku po niej. Co więcej, osobom tym przysługuje corocznie 6 dni wolnych na szkolenia pożarnicze.
Wolne od pracy w związku z wezwaniem pracownika przez urząd
Czasami pracownik nie może stawić się w pracy z powodu wezwania przed organ państwowy (m.in. sąd, policję, prokuraturę itd.). W takiej sytuacji jak na przykład powołanie na świadka przysługuje mu prawo do dodatkowego urlopu potrzebnego na dojazd i realizację wezwania. Zatrudniony nie traci jednocześnie wynagrodzenia, którego koszty – na podstawie zaświadczenia wydanego przez pracodawcę – powinien pokryć odpowiedni organ.
Podsumowanie
Mam nadzieję, że ten kompleksowy poradnik rozjaśnił Ci nieco przewidziane przez Kodeks pracy urlopy pracownicze. Analizując powyższe przepisy i odnosząc je do swojej sytuacji, pamiętaj jednak, że mogą się one dość dynamicznie zmieniać. Zawsze staraj się więc trzymać rękę na pulsie, aby jak najlepiej zarządzać dniami wolnymi w pracy!
