Systemy czasu pracy – jakie są rodzaje?

System czasu pracy – definicja

Regulacjom dotyczącym czasu pracy poświęcony jest cały rozdział szósty Kodeksu pracy. Zawiera on szczegółowe wytyczne dotyczące poszczególnych systemów pracy, rozkładów i okresów pracy, rejestracji czasu pracy, niezbędnych przerw na odpoczynek w trakcie wykonywania obowiązków służbowych oraz zasady polecania i rekompensowania pracownikom pracy nadliczbowej, oraz dni wolne od pracy.

Zgodnie z przepisami czasem pracy określa się czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania zadań służbowych.

Pozostawanie w dyspozycji obejmuje:

• faktyczną wykonywanie obowiązków służbowych;
• okres nieświadczenia pracy, jeżeli pracownik pozostaje w gotowości do pracy (fizycznej, intelektualnej i prawnej) w zakładzie lub innym miejscu wyznaczonym do wykonywania zadań służbowych.

Czas pracy ograniczony jest poprzez:

• normy czasu pracy;
• wymiar etatu;
• okres rozliczeniowy;
• zapewnienie ustawowego czasu na odpoczynek dobowy i tygodniowy.

Oprócz okresów, kiedy pracownik w rzeczywistości świadczy pracę, do czasu pracy zalicza się też z mocy prawa m.in.:

• obowiązkowe przerwy w pracy;
• przerwy na karmienie dziecka piersią;
• czas zwolnienia od pracy w związku z przeprowadzaniem badań lekarskich w związku z ciążą;
• przerwy w pracy wprowadzone dla pracowników zatrudnionych w warunkach szczególnie uciążliwych lub szczególnie szkodliwych dla zdrowia;
• czas przeprowadzania okresowych i kontrolnych badań lekarskich;
• przerwy wynikające z pracy przy monitorach ekranowych;
• czas przebywania na szkoleniu BHP.

Wybór systemu czasu pracy

To, jakie systemy czasu pracy funkcjonują u danego pracodawcy, powinno wynikać z regulaminów wewnątrzzakładowych:

• układu zbiorowego pracy (jeśli działają w firmie związki zawodowe);
• regulaminu pracy (jeśli zatrudnionych pracowników jest mniej niż 50);
• obwieszczenia.

Wyjątkami są systemy: skróconego tygodnia pracy oraz weekendowego czasu pracy. W tych przypadkach muszą one być określone już w umowie o pracę.

W ramach poszczególnych systemów czasu pracy pracodawca może narzucić pracownikom różne rozkłady czasu pracy, które także muszą być określone w wewnątrzzakładowych przepisach. Ponadto bez względu na stosowany system czasu pracy przepisy dopuszczają pracę zmianową. Co więcej, na pisemny wniosek pracownika, pracodawca może ustalić indywidualny rozkład czasu pracy w ramach obowiązującego go systemu czasu pracy.

Warto wiedzieć, że pracownik ma prawo złożyć wniosek o zmianę systemu pracy albo rozkładu czasu pracy. Pracodawca musi go uwzględnić, kiedy składa go: 

• pracownica w ciąży powikłanej albo pracownik, którego żona jest w takiej ciąży;
• pracownik, którego dziecko ma zaświadczenie o ciężkim i nieodwracalnym upośledzeniu albo nieuleczalnej chorobie zagrażającej życiu powstałej przed narodzeniem, albo w trakcie porodu;
• pracownik, którego dziecko:
  • legitymuje się orzeczeniem o niepełnosprawności albo orzeczeniem o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności określonym w przepisach o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych;
  • ma odpowiednio opinię o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju dziecka, orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego lub orzeczenie o potrzebie zajęć rewalidacyjno-wychowawczych.

Pracodawca może odmówić uwzględnienia wniosku, jeżeli jego uwzględnienie nie jest możliwe ze względu na organizację pracy lub rodzaj pracy wykonywanej przez pracownika.

Jakie są systemy czasu pracy?

Podstawowy system czasu pracy

Podstawowy system czasu pracy jest najczęściej stosowanym rozwiązaniem. W nim zatrudnieni pracownicy mogą pracować maksymalnie 8 godzin na dobę i średnio 40 godzin w przeciętnym pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy. Okres rozliczeniowy można wydłużyć do maksymalnie 12 miesięcy, jednak musi to być uzasadnione przyczynami obiektywnymi, technicznymi albo dotyczącymi organizacji pracy.

Wymiar czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym oblicza się:

• mnożąc 40 godzin przez liczbę tygodni przypadających w okresie rozliczeniowym, a następnie
• dodając do otrzymanej liczby godzin, iloczyn 8 godzin i liczby dni pozostałych do końca okresu rozliczeniowego, przypadających od poniedziałku do piątku.

Przepisy przewidują pracę po godzinach, jednak wówczas tygodniowy czas pracy łącznie z godzinami nadliczbowymi nie może przekraczać przeciętnie 48 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym. To ograniczenie nie dotyczy osób zarządzających w imieniu pracodawcy przedsiębiorstwem.

Równoważny system czasu pracy

Równoważny czas pracy to system dopuszczający przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, jednak maksymalnie do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym jednego miesiąca. Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy jest równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub dniami wolnymi od pracy. W szczególnie uzasadnionych przypadkach okres rozliczeniowy można przedłużyć do 3 miesięcy albo do 4 miesięcy przy pracach uzależnionych od pory roku lub warunków atmosferycznych.

Ten rodzaj systemu można wprowadzić wyłącznie, kiedy zaistnieją uzasadnione przyczyny związane z cechą danej pracy lub jej organizacją.

Przepisy przewidują również możliwość stosowania zmodyfikowanego systemu równoważnego czasu pracy i przedłużenie dobowego czasu pracy do:

• 16 godzin – przy pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy;
• 24 godzin w przypadku osób zatrudnionych przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób, a także pracowników zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych.

W tym systemie czasu pracy, pracownikowi przysługuje, bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze, odpoczynek przez czas odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin, niezależnie od tygodniowego odpoczynku gwarantowanego k.p. (ciągiem 35 godzin tygodniowo, w tym 11 na dobę).

System skróconego tygodnia pracy

System skróconego tygodnia pracy stosuje się wyłącznie na wniosek pracownika. Polega on na świadczeniu pracy przez pracownika przez mniej niż 5 dni w ciągu tygodnia, przy jednoczesnym przedłużeniu dobowego wymiaru czasu pracy, jednak nie więcej niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca.

Praca od poniedziałku do czwartku z wolnym piątkiem to obecnie popularny model w Europie. Dzięki temu pracownicy są bardziej wypoczęci, co przekłada się na większą efektywność.

System przerywanego czasu pracy

Przerywany system czasu pracy wyróżnia się tym, że w trakcie pracy pracodawca ustala jedną przerwę na dobę trwająca do 5 godzin – przy czym pracownika obowiązuje 8-godzinna norma czasu pracy. Przerwa nie jest do niego wliczona, ale zatrudniony za jej czas ma prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju.

Ten rodzaj systemu stosuje się tylko w sytuacjach uzasadnionych rodzajem pracy albo jej organizacją, co więcej rozkład czasu musi być ustalony z góry. Nie można go wykorzystać wobec pracownika objętego systemem skróconego tygodnia pracy i pracy weekendowej.

System przerywanego czasu pracy wprowadza się w układzie zbiorowym pracy lub w porozumieniu ze związkami zawodowymi działającymi w przedsiębiorstwie, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa – w porozumieniu z przedstawicielami pracowników.

Pracodawcy prowadzący działalność w zakresie rolnictwa i hodowli, u których nie ma związków zawodowych, przerywany system czasu pracy można wdrożyć na podstawie umowy o pracę. Wtedy pracownikowi przysługuje wynagrodzenie za czas przerwy, o ile wynika to z umowy o pracę.

System przerywany sprawdza się w rolnictwie, ogrodnictwie i hodowli, czyli wszędzie tam, gdzie pracuje się rano i wieczorem. Przykładowo przy zbiorach w trakcie upałów albo karmieniu zwierząt.

Zadaniowy system czasu pracy

W przypadkach uzasadnionych rodzajem albo miejscem wykonywania pracy lub jej organizacją pracodawca może stosować zadaniowy system czasu pracy. W tym celu obie strony muszą się porozumieć i ustalić czas niezbędny do wykonania powierzonych zadań. 

Ich zakres powinien być tak przygotowany, aby pracownik był w stanie realnie wywiązać się z obowiązków w wymiarze wynikającym z ogólnych norm czasu pracy. Te stanowią, że czas pracy nie powinien przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym, nieprzekraczającym 4 miesięcy. Pracownik może też wypracować do 8 godzin ponad normę tygodniowo.

W tego rodzaju systemie rozkład czasu pracy może przewidywać różne godziny rozpoczynania pracy albo przedział czasu, w którym pracownik decyduje o godzinie rozpoczęcia wykonywania obowiązków służbowych. Co oznacza, że zatrudniona osoba może przykładowo pracować rano od 7 do 11 oraz w godzinach popołudniowych od 14 do 18.

System czasu pracy w ruchu ciągłym

System czasu pracy w ruchu ciągłym stosuje się w zakładach, w których praca nie może zostać wstrzymana ze względu na:

• technologię;
• konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności.

W takich przedsiębiorstwach zwykle obowiązuje system 3-zmianowy lub zgodnie z prawem wydłużony czasu pracy do 43 godzin tygodniowo, przy okresie rozliczeniowym wynoszącym maksymalnie 4 tygodnie. Dodatkowo jednego dnia w niektórych tygodniach w tym okresie dobowy wymiar czasu pracy może zostać przedłużony do 12 godzin ponad normę. Co oznacza, że za każdą godzinę pracy powyżej 8 godzin na dobę pracownikowi przysługuje dodatek do wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych.

System pracy weekendowej

System pracy weekendowej zakłada wykonywanie obowiązków pracowniczych w piątki, soboty i niedziele. Może on być stosowany tylko na pisemny wniosek pracownika. W tym systemie przepisy dopuszczają przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, ale nie więcej niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym jednego miesiąca. Zatem pracownicy mogą przepracować maksymalnie 36 godzin tygodniowe, co oznacza zatrudnienie w niepełnym wymiarze etatu.

W tym systemie najczęściej pracują osoby, które chcą dorobić: barmani, kelnerzy, kucharze. 

Rejestracja czasu pracy

Kodeks pracy zobowiązuje pracodawców do prowadzenia ewidencji czasu pracy pracownika. Jego celem jest prawidłowe ustalenia wynagrodzenia i innych świadczeń związanych z pracą. Zatrudniony ma prawo wglądu w rejestr.

W stosunku do pracowników objętych systemem zadaniowego czasu pracy, osób zarządzających w imieniu pracodawcy zakładem pracy oraz otrzymujących ryczałt za godziny nadliczbowe lub za pracę w porze nocnej nie ma obowiązku rejestrowania godzin pracy.

Obecnie popularnym jest elektroniczny system rejestracji czasu pracy, który wyeliminował codzienne podpisywanie listy obecności. Pracownicy dostają przypisane im karty magnetyczne, które przykładają do czytników na wejściu i przy wyjściu z zakładu. Odbiornik przekazuje dane do systemu komputerowego, a pracownik kadr je odczytuje i odpowiednio wylicza wynagrodzenie.

Systemy czasu pracy – podsumowanie

Kodeks pracy daje pracodawcom wiele możliwości. Mają oni do wyboru jeden z siedmiu systemów czasu pracy, który będzie najbardziej właściwy i dostosowany do potrzeb firmy. Jednak przepisy chronią też pracownika, ponieważ pracodawca ma obowiązek zapewnienia zatrudnionym należnego czasu na odpoczynek w trakcie pracy i po niej. Firmy muszą też przestrzegać dobowych i tygodniowych limitów godzin pracy, a za nadgodziny wypłacać dodatki do pensji.