Praca zmianowa – definicja w kodeksie pracy
Zgodnie z Kodeksem pracy, system zmianowy polega na wykonywaniu zadań według ustalonego z góry rozkładu. Na jego podstawie poszczególni pracownicy zmieniają pory świadczenia pracy po upływie określonej liczby godzin, dni lub tygodni.
Charakterystyczną cechą pracy na zmiany jest więc wymienianie się pracowników na tym samym stanowisku. Jak wspomniałem we wstępie, takie rozwiązanie można zastosować w każdym systemie czasu pracy – od systemu podstawowego, przez równoważny, aż po ruch ciągły.
Modele pracy zmianowej
System pracy zmianowej może przyjmować różne formy:
- system nieciągły – polega na wykonywaniu pracy dwuzmianowej z przerwą w nocy i na koniec tygodnia,
- system półciągły – polega na wykonywaniu pracy trzyzmianowej z zachowaniem okresu przerwy na koniec tygodnia,
- system ciągły – polega na wykonywaniu pracy przez 24 godziny we wszystkie dni tygodnia.
Warto zauważyć, że osoby zatrudnione w systemie trzyzmianowym mogą liczyć na bonus za pracę w porze nocnej. Otrzymują oni wówczas dodatkowo 20% stawki godzinowej, liczonej od minimalnego wynagrodzenia w danym roku kalendarzowym. Ma im to zrekompensować zmęczenie i dyskomfort, wynikające z zaburzonego rytmu dobowego.
Zmianowy system pracy a odpoczynek
Jedna z najważniejszych zasad związanych z pracą w systemie zmianowym dotyczy prawa pracowników do nieprzerwanego wypoczynku. Powinien on trwać przynajmniej 35 godzin w ciągu tygodnia i 11 godzin na dobę. Nie mogą zakłócać go żadne interwencje w zakładzie pracy – w przeciwnym razie pracodawca narusza zasady kodeksu.
Co do zasady, dzień wolny pomiędzy kolejnymi zmianami pracownika powinien przypadać w niedzielę. Zakłady stosujące pracę zmianową często jednak pracują bez przerwy (w ruchu ciągłym). Konieczne staje się więc udzielanie innego dnia wolnego pracownikom, którzy w niedzielę wykonują swoje obowiązki. Warto też zauważyć, że raz na 4 tygodnie każdemu zatrudnionemu przysługuje przynajmniej jedna wolna niedziela.
W wyjątkowych sytuacjach pracodawca ma prawo skrócić odpoczynek tygodniowy pracownika do min. 24 godzin. Dzieje się tak w przypadku:
- konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia, ochrony mienia, środowiska lub w celu usunięcia awarii,
- zmiany pory wykonywania pracy przez pracownika, związanej z jego przejściem na inną zmianę zgodnie z rozkładem czasu pracy,
- pracowników zarządzających zakładem pracy.
Jak pracodawca może wprowadzić pracę zmianową w firmie?
Aby wdrożyć model pracy zmianowej w firmie, pracodawca musi wprowadzić niezbędne zapisy w wewnętrznych aktach prawnych. Rozkład czasu pracy i przyjęte okresy rozliczeniowe powinny znaleźć się w:
- układzie zbiorowym pracy,
- regulaminie pracy,
- obwieszczeniu o czasie pracy (jeśli w zakładzie nie znajdują zastosowania powyższe dokumenty).
Pracodawca może w dowolnej chwili wprowadzić taki system w swojej firmie. Zachowuje też dużą dowolność w zakresie ustalania zasad pracy zmianowej.
Jak planować harmonogram pracy?
Harmonogram to jeden z kluczowych elementów pozwalających na efektywną organizację zmian w pracy. Pracodawca powinien w nim określić rozkład czasu pracy każdego zatrudnionego. Taki grafik sporządza się na wybrany okres rozliczeniowy, wskazując w nim różne pory świadczenia pracy, a także zaplanowane dni wolne.
Podczas układania harmonogramu należy pamiętać zarówno o dobie pracowniczej, jak i o przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy. Jeżeli osoba zatrudniona pracuje więcej niż 5 dni w jednym tygodniu, przysługuje jej prawo do mniejszej liczby dni pracy w innym tygodniu tego samego okresu rozliczeniowego.
Czy pracodawca może zmusić pracownika do pracy zmianowej?
Każdy pracownik ma teoretycznie prawo do odmowy pracy zmianowej. Musi być jednak świadomy, że taka decyzja może oznaczać dla niego utratę zatrudnienia. Wprowadzając zmianowy czas pracy w firmie, pracodawca przekazuje bowiem pracownikom tzw. wypowiedzenie zmieniające. Polega ono na unieważnieniu dotychczasowych warunków pracy i płacy przy jednoczesnej propozycji nowych ustaleń.
Jeśli zaproponowane przez pracodawcę warunki zatrudnienia (w tym właśnie organizacja czasu pracy) nie zostaną zaakceptowane przez pracowników, przełożony będzie miał prawo wręczyć im wypowiedzenia umów.
Zmianowy czas pracy a zwolnienie lekarskie
Pewne wątpliwości w zakresie organizacji pracy zmianowej może budzić kwestia zwolnienia lekarskiego. Jak w takiej sytuacji należy rozliczać czas pracy zatrudnionego i kiedy właściwie powinien on wrócić do pełnienia swoich obowiązków?
Odpowiedzi na te pytania stają się jasne, kiedy przypomnimy sobie, że L4 wystawiane jest na pełne dni kalendarzowe. Oznacza to, że jeśli pracownik otrzymał zwolnienie lekarskie na przykład do środy włącznie, a jego zmiana miałaby się zacząć w środę o 22.00 i trwać do czwartkowego poranku, zatrudniony nie może rozpocząć świadczenia pracy. L4 skończy się mianowicie dopiero o 23.59.
Praca zmianowa a zdrowie pracownika
Niewątpliwie największe kontrowersje wzbudza praca na trzy zmiany. Przewiduje ona bowiem pełnienie obowiązków zawodowych w godzinach nocnych. To z kolei może mieć negatywny wpływ na funkcjonowanie organizmu niektórych osób. Pracownicy zatrudnieni w systemie trzyzmianowym skarżą się między innymi na:
- brak apetytu lub ciągły głód,
- zaparcia i zaburzenia trawienia,
- bóle żołądka,
- podwyższone ciśnienie,
- przemęczenie,
- rozdrażnienie,
- bezsenność,
- zaburzenia hormonalne.
Stwierdzenie bezsenności lub nadmiernej senności w przypadku, gdy godziny pracy nakładają się na zwyczajowe godziny snu pacjenta, klasyfikuje się nawet jako zespół nietolerancji pracy zmianowej.
Dyskomfort i zmęczenie to nie jedyne objawy dokuczające pracownikom zmianowym. Choroby układu pokarmowego i krwionośnego mogą przełożyć się na znacznie poważniejsze problemy zdrowotne. Rozregulowanie gospodarki hormonalnej zwiększa natomiast ryzyko występowania chorób nowotworowych. Warto wspomnieć także o niekorzystnym wpływie sztucznego światła na zdrowie oczu.
Samopoczucie pracownika i jego tolerancja pracy w godzinach nocnych zależy oczywiście od indywidualnych uwarunkowań jednostki. Niemniej, pracodawca powinien dobrze zastanowić się nad wprowadzeniem systemu pracy trzyzmianowej w swojej firmie. Może on bowiem negatywnie wpłynąć zarówno na zdrowie zatrudnionych, jak i na ich wydajność.
W niektórych sytuacjach wystarczającą alternatywą okaże się dwuzmianowy system pracy, który wyeliminuje konieczność pełnienia obowiązków pracowniczych w porze nocnej. W innych przypadkach pracodawca powinien zapewnić zatrudnionym jak najlepsze warunki pracy, które ograniczą negatywny wpływ nocnej zmiany na ich zdrowie i nastrój.
Kogo dotyczy zakaz pracy zmianowej?
Z uwagi na pewną szkodliwość pracy w godzinach nocnych, w przepisach przewidziano specjalny zakaz pracy zmianowej, którym objęto:
- pracownice w ciąży,
- rodziców sprawujących opiekę nad dziećmi w wieku do 4 lat,
- pracowników młodocianych,
- osoby z niepełnosprawnościami (chyba że uzyskały one stosowne zaświadczenie lekarskie).
Zauważ, że powyższe grupy mogą wykonywać pracę w trybie zmianowym, ale nie wolno przydzielać im zmian nocnych. System dwuzmianowy nie stanowi więc żadnego problemu, ale trzyzmianowy wymaga już uważnego dostosowywania grafiku do osób objętych tą szczególną ochroną.
Tryb zmianowy – wady i zalety
Zmianowy czas pracy ma zarówno jasne, jak i ciemne strony. Stosunek do tego systemu będzie zależał przede wszystkim od indywidualnych preferencji i trybu życia konkretnego pracownika.
Praca zmianowa może być korzystnym rozwiązaniem zwłaszcza dla osób, które chcą łączyć aktywność zawodową z edukacją. Zmiany popołudniowe czy nocne sprzyjają też takim obowiązkom jak odwożenie dzieci na zajęcia szkolne i pozalekcyjne czy wizyty w urzędach, gabinetach oraz sklepach. Co więcej, praca w nocy wiąże się z dodatkiem do wynagrodzenia.
Wady systemu zmianowego wydają się dość oczywiste. Mowa przede wszystkim o nocnych godzinach pracy, które mogą negatywnie wpływać na zdrowie i samopoczucie zatrudnionych. Praca na dwie zmiany jest zdecydowanie mniej uciążliwa, więc jej ewentualne minusy będą zależały wyłącznie od indywidualnego podejścia konkretnych pracowników.
Praca zmianowa – podsumowanie
Jeśli prowadzisz własną firmę, dobrze zastanów się, czy zmianowy czas pracy jest w niej niezbędny. Wdrożenie takiego rozwiązania może bowiem negatywnie odbić się zarówno na zdrowiu Twojego zespołu, jak i jego wydajności. Jeżeli zaś pracujesz w zakładzie, gdzie system ten już funkcjonuje, upewnij się, że przełożeni respektują wszystkie Twoje prawa wynikające z pracy zmianowej.
