Prawa i obowiązki pracownika – podstawa prawna
Zarówno uprawnienia pracownika, jak i jego obowiązki określa Kodeks pracy. Jest to zbiór przepisów, które dotyczą wszystkich osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Pozostali – na umowach-zleceniach, umowach o dzieło czy kontraktach B2B – objęci są natomiast regulacjami Kodeksu cywilnego.
Podstawowym dokumentem, który reguluje stosunek pracodawcy i pracownika, jest umowa o pracę. Warto zauważyć, że nie może ona przewidywać mniej korzystnych warunków zatrudnienia, niż zakładają przepisy Kodeksu pracy. Poza tym jej treść zależy od indywidualnych ustaleń obu stron w zakresie między innymi:
- rodzaju umowy (np. na czas określony lub nieokreślony),
- typu pracy,
- miejsca wykonywania pracy,
- wynagrodzenia za pracę (ze wskazaniem jego składników),
- wymiaru czasu pracy,
- terminu rozpoczęcia pracy.
Prawa pracownika
Zgodnie z Kodeksem pracy, podstawowe uprawnienia pracownicze obejmują między innymi:
Prawo do godnego wynagrodzenia
Godziwe wynagrodzenie to oczywiście jedno z absolutnie podstawowych praw pracownika. Powinno być wypłacane przynajmniej raz w miesiącu, w stałym i ustalonym z góry terminie. Najwięcej wątpliwości może jednak budzić kryterium „godziwości”. Co dokładnie oznacza?
Wysokość wynagrodzenia musi odpowiadać z jednej strony rodzajowi pracy, a z drugiej kwalifikacjom wymaganym do jej wykonywania. Przy ustalaniu pensji pracodawca powinien wziąć też pod uwagę ilość i jakość świadczonej pracy. Co więcej, godziwe wynagrodzenie to takie, które zapewnia pracownikowi i jego rodzinie egzystencję odpowiadającą godności ludzkiej.
Z tego względu pracodawcy objęci są przepisami dotyczącymi minimalnego wynagrodzenia krajowego. Zakładają one, że osoba zatrudniona na umowie o pracę nie może otrzymywać pensji niższej niż 4242 zł brutto miesięcznie (stan na kwiecień 2024 r.).
Prawo do urlopu i wypoczynku
Istotnym prawem pracowniczym jest także wypoczynek. Pracodawcy zobowiązani są do przestrzegania ustalonego czasu pracy osób zatrudnionych, który nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu. Dotyczy to okresu rozliczeniowego trwającego maksymalnie 4 miesiące. W jego ramach akceptuje się również do 8 godzin nadliczbowych tygodniowo.
Prawo pracy gwarantuje ponadto każdemu pracownikowi:
- co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku na dobę,
- przynajmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku w tygodniu,
- 20 lub 26 dni płatnego urlopu wypoczynkowego każdego roku,
- wolne niedziele i święta (lub inne dni wolne za pracę w niedziele i święta),
- inne urlopy płatne (np. na dziecko) i bezpłatne.
Prawo do bezpiecznego wykonywania obowiązków służbowych
Każdy pracownik ma też prawo do wykonywania swoich obowiązków zawodowych z zachowaniem zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Za zapewnienie mu właściwych warunków odpowiada pracodawca, który powinien przede wszystkim:
- organizować pracę w taki sposób, aby zagwarantować bezpieczne i higieniczne warunki jej wykonywania,
- egzekwować w firmie przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie i kontrolować ich wykonywanie,
- zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy,
- organizować systemowe szkolenia pracowników w zakresie BHP.
Co istotne, jeśli warunki pracy stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia pracownika, ma on prawo powstrzymać się od jej wykonywania bez utraty wynagrodzenia. Musi jednak niezwłocznie poinformować o tym swojego przełożonego.
Prawo do równego traktowania
Zarówno Konstytucja RP, jak i zasady prawa pracy zabraniają dyskryminacji ze względu na:
- niepełnosprawność,
- płeć,
- rasę,
- orientację seksualną,
- wiek,
- wyznanie,
- narodowość,
- pochodzenie etniczne,
- przekonania polityczne,
- przynależność związkową,
- rodzaj wykonywanej pracy,
- formę zatrudnienia.
Każdemu pracownikowi przysługują więc równe prawa z tytułu jednakowego wykonywania tych samych obowiązków – w tym prawo do awansów czy podnoszenia kwalifikacji zawodowych.
Obowiązki pracownika
Skoro wiesz już, jakie prawa ma pracownik, przyjrzyjmy się bliżej jego obowiązkom:
Sumienne i staranne wykonywanie pracy
Przepisy precyzują między innymi, jaki powinien być sposób wykonywania pracy przez zatrudnionego. Dotyczą zarówno osobistego nastawienia pracownika do pełnionych obowiązków (sumienność), jak i dostosowania się do określonych standardów (staranność). Choć kryteria te mogą być trudne w ocenie, to ich jawne ignorowanie przez zatrudnionego może stać się podstawą do jego zwolnienia.
Dbanie o dobro zakładu pracy
Jeden z ważniejszych zapisów Kodeksu pracy dotyczy zobowiązania pracownika do dbania o dobro zakładu. Chodzi zarówno o materialne, jak i niematerialne interesy firmy. Zatrudniony powinien więc zgodnie z zasadami współżycia społecznego troszczyć się o dobre imię przedsiębiorstwa, jego rozwój i funkcjonowanie. Za naruszenie tych obowiązków można uznać między innymi:
- wspieranie konkurencyjnego zakładu pracy,
- korzystanie z firmowych urządzeń czy narzędzi bez zgody pracodawcy,
- odmowę wykonania pracy wymagającej zwiększonego wysiłku podczas zastępowania innego pracownika przebywającego na urlopie.
Zachowanie tajemnic określonych w umowie i prawie
Bardzo istotnym obowiązkiem pracownika jest też zachowywanie tajemnic firmowych. Osobie zatrudnionej na umowie o pracę nie wolno ujawniać informacji, które mogłyby narazić jej pracodawcę na szkodę. Co ważne, taki zapis nie musi nawet znajdować się w podpisanych przez nią dokumentach – do jego przestrzegania zobowiązuje pracownika Kodeks pracy.
Inne obowiązki zatrudnionego zawarte w umowie o pracę
Szczegółowy zakres obowiązków pracowniczych może (ale nie musi) znaleźć się w umowie o pracę. Jeśli zatrudniony podpisze dokument i zadeklaruje gotowość do wypełniania określonych zadań, pracodawca będzie mógł go z tego rozliczać. Pracownik powinien więc zwracać uwagę nie tylko na bezpośrednie polecenia przełożonych i zapisy regulaminu pracy, ale też na zakres czynności, do których zobowiązał się w umowie.
Łamanie praw pracownika – co wtedy zrobić?
W wielu zakładach pracy dochodzi do łamania praw pracownika. Jak zatrudniony powinien zachować się w takiej sytuacji?
- W pierwszej kolejności pracownik może zdecydować się na rozmowę z przełożonym i próbę wyegzekwowania obowiązków pracodawcy.
- Jeśli to nie przyniesie skutku lub okaże się zbyt stresującym wyzwaniem, zatrudniony powinien zwrócić się o pomoc do działu HR. To właśnie on zajmuje się zazwyczaj łagodzeniem sporów i ochroną praw pracowników.
- Aby szukać wsparcia poza firmą, należy zgłosić się do Państwowej Inspekcji Pracy. Jest to organ, który kontroluje przestrzeganie prawa pracy w Polsce. Pracownik może uzyskać tam bezpłatną poradę prawną i złożyć anonimową skargę na pracodawcę. O wynikach kontroli w zakładzie pracy zostanie poinformowany po maksymalnie 30 dniach.
- W ostateczności zatrudniony może złożyć pozew do sądu pracy i samodzielnie dochodzić swoich praw. Taka decyzja okaże się właściwym krokiem przede wszystkim w skrajnych przypadkach, takich jak nieuprawnione zwolnienie, niewypłacone wynagrodzenie czy też mobbing w miejscu pracy.
Prawa i obowiązki pracownika – podsumowanie
Dzięki lekturze tego poradnika wiesz już, jakie są podstawowe prawa pracownika i jakie zobowiązania ma on względem pracodawcy. Na powyższej liście znalazły się tylko najważniejsze uprawnienia pracownicze, więc warto dodatkowo zgłębić temat i jeszcze lepiej poznać swoje przywileje. Dzięki temu poradzisz sobie w każdej sytuacji, w której Twój przełożony będzie nadużywał swojej władzy!
