Prawa i obowiązki pracownika – zasady prawa pracy

Prawa i obowiązki pracownika – podstawa prawna

Zarówno uprawnienia pracownika, jak i jego obowiązki określa Kodeks pracy. Jest to zbiór przepisów, które dotyczą wszystkich osób zatrudnionych na podstawie umowy o pracę. Pozostali – na umowach-zleceniach, umowach o dzieło czy kontraktach B2B – objęci są natomiast regulacjami Kodeksu cywilnego.

Podstawowym dokumentem, który reguluje stosunek pracodawcy i pracownika, jest umowa o pracę. Warto zauważyć, że nie może ona przewidywać mniej korzystnych warunków zatrudnienia, niż zakładają przepisy Kodeksu pracy. Poza tym jej treść zależy od indywidualnych ustaleń obu stron w zakresie między innymi:

• rodzaju umowy (np. na czas określony lub nieokreślony),
• typu pracy,
• miejsca wykonywania pracy,
• wynagrodzenia za pracę (ze wskazaniem jego składników),
• wymiaru czasu pracy,
• terminu rozpoczęcia pracy.

Prawa pracownika

Zgodnie z Kodeksem pracy, podstawowe uprawnienia pracownicze obejmują między innymi:

Prawo do godnego wynagrodzenia

Godziwe wynagrodzenie to oczywiście jedno z absolutnie podstawowych praw pracownika. Powinno być wypłacane przynajmniej raz w miesiącu, w stałym i ustalonym z góry terminie. Najwięcej wątpliwości może jednak budzić kryterium „godziwości”. Co dokładnie oznacza?

Wysokość wynagrodzenia musi odpowiadać z jednej strony rodzajowi pracy, a z drugiej kwalifikacjom wymaganym do jej wykonywania. Przy ustalaniu pensji pracodawca powinien wziąć też pod uwagę ilość i jakość świadczonej pracy. Co więcej, godziwe wynagrodzenie to takie, które zapewnia pracownikowi i jego rodzinie egzystencję odpowiadającą godności ludzkiej.

Z tego względu pracodawcy objęci są przepisami dotyczącymi minimalnego wynagrodzenia krajowego. Zakładają one, że osoba zatrudniona na umowie o pracę nie może otrzymywać pensji niższej niż 4242 zł brutto miesięcznie (stan na kwiecień 2024 r.).

Prawo do urlopu i wypoczynku

Istotnym prawem pracowniczym jest także wypoczynek. Pracodawcy zobowiązani są do przestrzegania ustalonego czasu pracy osób zatrudnionych, który nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu. Dotyczy to okresu rozliczeniowego trwającego maksymalnie 4 miesiące. W jego ramach akceptuje się również do 8 godzin nadliczbowych tygodniowo.

Prawo pracy gwarantuje ponadto każdemu pracownikowi:

• co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku na dobę,
• przynajmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku w tygodniu,
• 20 lub 26 dni płatnego urlopu wypoczynkowego każdego roku,
• wolne niedziele i święta (lub inne dni wolne za pracę w niedziele i święta),
• inne urlopy płatne (np. na dziecko) i bezpłatne.

Prawo do bezpiecznego wykonywania obowiązków służbowych

Każdy pracownik ma też prawo do wykonywania swoich obowiązków zawodowych z zachowaniem zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Za zapewnienie mu właściwych warunków odpowiada pracodawca, który powinien przede wszystkim:

• organizować pracę w taki sposób, aby zagwarantować bezpieczne i higieniczne warunki jej wykonywania,
• egzekwować w firmie przestrzeganie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie i kontrolować ich wykonywanie,
• zapewniać wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy,
• organizować systemowe szkolenia pracowników w zakresie BHP.

Co istotne, jeśli warunki pracy stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia pracownika, ma on prawo powstrzymać się od jej wykonywania bez utraty wynagrodzenia. Musi jednak niezwłocznie poinformować o tym swojego przełożonego.

Prawo do równego traktowania

Zarówno Konstytucja RP, jak i zasady prawa pracy zabraniają dyskryminacji ze względu na:

• niepełnosprawność,
• płeć,
• rasę,
• orientację seksualną,
• wiek,
• wyznanie,
• narodowość,
• pochodzenie etniczne,
• przekonania polityczne,
• przynależność związkową,
• rodzaj wykonywanej pracy,
• formę zatrudnienia.

Każdemu pracownikowi przysługują więc równe prawa z tytułu jednakowego wykonywania tych samych obowiązków – w tym prawo do awansów czy podnoszenia kwalifikacji zawodowych.

Obowiązki pracownika

Skoro wiesz już, jakie prawa ma pracownik, przyjrzyjmy się bliżej jego obowiązkom:

Sumienne i staranne wykonywanie pracy

Przepisy precyzują między innymi, jaki powinien być sposób wykonywania pracy przez zatrudnionego. Dotyczą zarówno osobistego nastawienia pracownika do pełnionych obowiązków (sumienność), jak i dostosowania się do określonych standardów (staranność). Choć kryteria te mogą być trudne w ocenie, to ich jawne ignorowanie przez zatrudnionego może stać się podstawą do jego zwolnienia.

Dbanie o dobro zakładu pracy

Jeden z ważniejszych zapisów Kodeksu pracy dotyczy zobowiązania pracownika do dbania o dobro zakładu. Chodzi zarówno o materialne, jak i niematerialne interesy firmy. Zatrudniony powinien więc zgodnie z zasadami współżycia społecznego troszczyć się o dobre imię przedsiębiorstwa, jego rozwój i funkcjonowanie. Za naruszenie tych obowiązków można uznać między innymi:

• wspieranie konkurencyjnego zakładu pracy,
• korzystanie z firmowych urządzeń czy narzędzi bez zgody pracodawcy,
• odmowę wykonania pracy wymagającej zwiększonego wysiłku podczas zastępowania innego pracownika przebywającego na urlopie.

Zachowanie tajemnic określonych w umowie i prawie

Bardzo istotnym obowiązkiem pracownika jest też zachowywanie tajemnic firmowych. Osobie zatrudnionej na umowie o pracę nie wolno ujawniać informacji, które mogłyby narazić jej pracodawcę na szkodę. Co ważne, taki zapis nie musi nawet znajdować się w podpisanych przez nią dokumentach – do jego przestrzegania zobowiązuje pracownika Kodeks pracy.

Inne obowiązki zatrudnionego zawarte w umowie o pracę

Szczegółowy zakres obowiązków pracowniczych może (ale nie musi) znaleźć się w umowie o pracę. Jeśli zatrudniony podpisze dokument i zadeklaruje gotowość do wypełniania określonych zadań, pracodawca będzie mógł go z tego rozliczać. Pracownik powinien więc zwracać uwagę nie tylko na bezpośrednie polecenia przełożonych i zapisy regulaminu pracy, ale też na zakres czynności, do których zobowiązał się w umowie.

Łamanie praw pracownika – co wtedy zrobić?

W wielu zakładach pracy dochodzi do łamania praw pracownika. Jak zatrudniony powinien zachować się w takiej sytuacji?

1. W pierwszej kolejności pracownik może zdecydować się na rozmowę z przełożonym i próbę wyegzekwowania obowiązków pracodawcy.
2. Jeśli to nie przyniesie skutku lub okaże się zbyt stresującym wyzwaniem, zatrudniony powinien zwrócić się o pomoc do działu HR. To właśnie on zajmuje się zazwyczaj łagodzeniem sporów i ochroną praw pracowników.
3. Aby szukać wsparcia poza firmą, należy zgłosić się do Państwowej Inspekcji Pracy. Jest to organ, który kontroluje przestrzeganie prawa pracy w Polsce. Pracownik może uzyskać tam bezpłatną poradę prawną i złożyć anonimową skargę na pracodawcę. O wynikach kontroli w zakładzie pracy zostanie poinformowany po maksymalnie 30 dniach.
4. W ostateczności zatrudniony może złożyć pozew do sądu pracy i samodzielnie dochodzić swoich praw. Taka decyzja okaże się właściwym krokiem przede wszystkim w skrajnych przypadkach, takich jak nieuprawnione zwolnienie, niewypłacone wynagrodzenie czy też mobbing w miejscu pracy.

Prawa i obowiązki pracownika – podsumowanie

Dzięki lekturze tego poradnika wiesz już, jakie są podstawowe prawa pracownika i jakie zobowiązania ma on względem pracodawcy. Na powyższej liście znalazły się tylko najważniejsze uprawnienia pracownicze, więc warto dodatkowo zgłębić temat i jeszcze lepiej poznać swoje przywileje. Dzięki temu poradzisz sobie w każdej sytuacji, w której Twój przełożony będzie nadużywał swojej władzy!