Praca w szczególnych warunkach
W pierwszej kolejności przyjrzymy się bliżej regulacjom prawnym, które dotyczą pracy w szczególnych warunkach. Jaka jest jej definicja i których grup zawodowych dotyczy?
Praca w szczególnych warunkach – definicja
Za pracę w szczególnych warunkach uznaje się czynności zawodowe o znacznym stopniu szkodliwości lub uciążliwości. Niosą one ze sobą ryzyko trwałego uszczerbku na zdrowiu mimo zapewnienia właściwych dla danego stanowiska środków ochronnych. Zatrudnieni pracownicy narażeni są więc na utratę możliwości wykonywania pracy jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego.
W przypadku tej kategorii obowiązki zawodowe są najczęściej związane z wymagającymi warunkami środowiskowymi, które przekraczają nieraz możliwości zatrudnionego. Może to wynikać zarówno z sił natury, jak i z procesów technologicznych. Na utratę zdrowia narażone są zwłaszcza osoby wykonujące prace:
- pod ziemią,
- na wodzie lub pod wodą,
- w powietrzu,
- w warunkach zimnego lub gorącego mikroklimatu,
- skutkujące dużym wydatkiem energetycznym,
- w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego,
- w wymuszonej, niezmiennej pozycji,
- w szczególnych warunkach uzależnionych od działania sił natury.
Praca w szczególnych warunkach – kogo dotyczy?
Wykaz zawodów, których dotyczą szczególne warunki pracy, zawiera kilkanaście pozycji. Obejmuje pracowników zatrudnionych w:
- górnictwie,
- energetyce,
- hutnictwie i przemyśle metalowym,
- chemii,
- budownictwie i przemyśle materiałów budowlanych,
- leśnictwie, przemyśle drzewnym i papierniczym,
- przemyśle lekkim,
- transporcie i łączności,
- gospodarce komunalnej,
- rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym,
- przemyśle poligraficznym,
- służbie zdrowia i opiece społecznej,
- zespołach formujących szkło,
- załogach statków żeglugi powietrznej,
- portach morskich,
- hutach żelaza i stali oraz hutach metali nieżelaznych.
Jak więc widzisz, pracę w szczególnych warunkach wykonuje zarówno górnik czy spawacz, jak i piekarz czy kierowca samochodu ciężarowego. Kategoria ta obejmuje wszystkich pracowników zatrudnionych w wymienionych wyżej branżach.
Praca o szczególnym charakterze
Praca o szczególnym charakterze wymaga od pracownika wyjątkowej odpowiedzialności i sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne bądź otoczenia. Związana jest także z zagrożeniem dla bezpieczeństwa innych osób lub znacznego mienia. Dotyczy między innymi:
- pracowników organów kontroli państwowej,
- pracowników organów administracji celnej,
- pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną,
- dziennikarzy,
- żołnierzy zawodowych,
- funkcjonariuszy służb państwowych (m.in. Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej, Służby Więziennej, Państwowej Straży Pożarnej itd.),
- pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej.
Po 2008 roku za pracę o szczególnym charakterze przestał być uznawany zawód nauczyciela. Do kategorii tej wciąż zaliczają się jednak pracownicy, którzy zatrudnieni byli w oświacie wcześniej.
Praca w szczególnych warunkach – prawa pracownika
Kategoria pracy w szczególnych warunkach i o szczególnym charakterze wykorzystywana jest przede wszystkim na potrzeby świadczeń emerytalno-rentowych. Osoby wykonujące takie obowiązki mogą skorzystać z możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę lub otrzymywać podwyższone kwoty świadczeń.
Pracownicy, którzy nie kwalifikują się do wcześniejszego przejścia na emeryturę, mogą ubiegać się o specjalną rekompensatę. Takie prawo przysługuje osobom urodzonym po 1948 roku, które przed 2009 rokiem przez co najmniej 15 lat wykonywały pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.
Rekompensata stanowi dodatek do emerytury. Jego wysokość zależy od wieku świadczeniobiorcy, jego stażu pracy oraz długości okresów składkowych i nieskładkowych. Może sięgać nawet kilkuset złotych miesięcznie.
Praca w szczególnych warunkach – wcześniejsza emerytura, emerytura pomostowa
Podstawowym prawem osób wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze jest tak zwana emerytura pomostowa. To nic innego jak obniżenie wieku emerytalnego. Aby skorzystać z tej możliwości, świadczeniobiorca musi spełniać następujące warunki:
- urodzić się po 1948 roku,
- przez co najmniej 15 lat wykonywać pracę w warunkach szczególnych lub o szczególnym charakterze,
- osiągnąć wiek 55 lat (kobiety) lub 60 lat (mężczyźni),
- mieć co najmniej 20 lat (kobiety) lub 25 lat (mężczyźni) okresu składkowego i nieskładkowego,
- wykonywać pracę spełniającą kryteria warunków szczególnych lub szczególnego charakteru do 1998 roku (zgodnie z ówczesnymi przepisami) i od 2009 roku (zgodnie z ustawą o emeryturach pomostowych).
Praca w warunkach szkodliwych
Oddzielną kategorię stanowi praca w warunkach szkodliwych. Choć osoby, które ją wykonują, także narażone są na utratę zdrowia, to nie zawsze przysługuje im prawo do wcześniejszej emerytury. Szkodliwe warunki pracy nie muszą bowiem oznaczać warunków szczególnych.
Praca w warunkach szkodliwych – definicja
Prawo pracy nie definiuje zatrudnienia w warunkach szkodliwych. W praktyce przyjmuje się jednak, że chodzi o pracę, która przebiega w kontakcie z czynnikami negatywnie oddziałującymi na zdrowie. Aby zakwalifikować obowiązki pracownika w ten sposób, czynniki te muszą występować w wyższym niż normalnie stężeniu. Można podzielić je na:
- szkodliwe – mogą doprowadzić do choroby zawodowej pracownika,
- uciążliwe – mogą negatywnie wpływać na samopoczucie pracownika, ale nie powinny zagrażać jego zdrowiu,
- niebezpieczne – mogą doprowadzić do wypadku w pracy, który poskutkuje urazem, utratą zdrowia, a nawet śmiercią pracownika.
Istotną klasyfikacją jest także podział czynników szkodliwych na:
- fizyczne – np. hałas, niebezpieczne narzędzia, skrajnie wysoka lub niska temperatura itp.,
- chemiczne – np. substancje rakotwórcze, toksyczne, uczulające itp.,
- biologiczne – np. bakterie, wirusy i grzyby.
Praca w warunkach szkodliwych – prawa pracownika
Praca w warunkach szkodliwych może, ale nie musi oznaczać pracy w warunkach szczególnych. Jeśli pracownik zatrudniony jest w jednej z wymienionych wcześniej branż i spełnia właściwe warunki, kwalifikuje się do skrócenia wieku emerytalnego i przyznania emerytury pomostowej. W innych przypadkach zatrudnienie w warunkach szkodliwych nie daje mu takich przywilejów.
Zgodnie z regulacjami prawnymi, zatrudniając pracowników w warunkach szkodliwych, pracodawca musi jednak:
- zapewnić ergonomię w pracy szkodliwej i w jak największym stopniu ograniczyć negatywne działanie czynników niekorzystnych dla zdrowia,
- prowadzić regularne szkolenia BHP i stosować się do jego zasad,
- zagwarantować pracownikom odpowiednie środki ochrony osobistej,
- zabezpieczyć stanowiska pracy,
- zapewnić pomoc medyczną,
- monitorować czynniki szkodliwe dla zdrowia na terenie firmy (kwestię tę reguluje rozporządzenie ministra zdrowia),
- kierować pracowników na odpowiednie badania lekarskie.
W zależności od rodzaju wykonywanej pracy, warunki szkodliwe mogą też stanowić podstawę do skrócenia czasu pracy. W takim przypadku pracodawca obniża normy lub ustala przerwy wliczane do czasu pracy.
Warunki szkodliwe mogą też wymagać od pracodawcy ograniczenia czasu pracy do 8-godzinnej normy dobowej. Oznacza to zmniejszenie wymiaru czasu pracy dla osób zatrudnionych w niektórych systemach (np. równoważnym czy ruchu ciągłym), a także zakaz pracy w godzinach nadliczbowych.
Zgodnie z Kodeksem pracy, w warunkach szkodliwych, uciążliwych i niebezpiecznych nie można zatrudniać także kobiet w ciąży lub karmiących dziecko piersią. Takie pracownice powinny być kierowane do innej pracy, a jeśli jest to niemożliwe – zwalniane z konieczności wykonywania obowiązków przy zachowaniu prawa do pełnego wynagrodzenia.
Warto zauważyć, że pracownicy mogą wnioskować również o tzw. dodatek szkodliwy, wypłacany przez ZUS. Przysługuje on osobom, które z powodu wykonywanych obowiązków zawodowych narażone są na utratę zdrowia lub sprawności psychicznej i fizycznej. Decyzja o jego przyznaniu leży jednak całkowicie w gestii pracodawcy.
Praca w warunkach szkodliwych – kogo dotyczy? Wykaz stanowisk
Wykaz zawodów narażonych na warunki szkodliwe obejmuje przede wszystkim prace związane z:
- górnictwem,
- hutnictwem,
- energetyką,
- budownictwem,
- chemią,
- transportem,
- przemysłem ciężkim,
- rolnictwem,
- gospodarką komunalną.
Do kategorii tej zaliczają się wszystkie prace wykonywane z użyciem niebezpiecznych maszyn i odbywające się w specyficznym otoczeniu. Jeśli pracownik narażony jest na przykład na groźne substancje, opary, pyły, hałas, a nawet chroniczny stres – kwalifikuje się jako osoba zatrudniona w warunkach szkodliwych.
Praca w warunkach szkodliwych – emerytura
Jak już wiesz, praca w warunkach szkodliwych może uprawniać pracownika do wcześniejszego przejścia na emeryturę. W tym celu musi jednak zostać uznana za pracę w warunkach szczególnych. Nie każda osoba wykonująca określone obowiązki spełnia jednak te kryteria. Decyzja o przyznaniu emerytury pomostowej będzie więc zależała od indywidualnej sytuacji pracownika.
Podsumowanie
Praca w warunkach szczególnych, o szczególnym charakterze, a także w warunkach szkodliwych to trzy różne kategorie zatrudnienia. Dwie pierwsze uprawniają pracowników do emerytury pomostowej lub specjalnej rekompensaty, a ostatnia wymaga od pracodawców rygorystycznego przestrzegania zasad ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracy. Warto zdawać sobie sprawę z opisanych w tym tekście regulacji, aby w miarę możliwości niwelować ryzyko zawodowe i zapewnić sobie bezpieczeństwo w pracy.
