Kiedy należy się odprawa?
Zasady przyznawania odpraw dla pracowników regulują 2 akty prawne:
- ustawa z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy,
- ustawa z dnia 13 marca 2003 roku – o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników.
Na tej podstawie wyróżnia się 3 rodzaje sytuacji, w których pracodawca zobowiązany jest do wypłaty odprawy:
- przejście pracownika na emeryturę,
- śmierć pracownika,
- rozwiązanie stosunku pracy z pracownikiem (zwolnienie grupowe lub indywidualne).
W zależności od rodzaju odprawy pracowniczej, różnią się zasady jej przyznawania. W dalszej części artykułu przyjrzę się przede wszystkim odprawom po zwolnieniach.
Kiedy pracodawca nie musi wypłacić odprawy?
Odprawy pracownicze nie przysługują przede wszystkim osobom zatrudnionym na umowach cywilnoprawnych. Stanowią przywilej wynikający bezpośrednio ze stosunku pracy. Oznacza to, że przedsiębiorcy nie muszą wypłacać żadnych odpraw osobom, z którymi podpisali umowy-zlecenia czy kontrakty B2B.
Szczególną uwagę warto jednak zwrócić na regulacje dotyczące odpraw przy zwolnieniach. Pracodawcy nie muszą wypłacać ich na przykład wtedy, gdy na umowę o pracę zatrudniają mniej niż 20 osób. Odpraw nie przyznaje się ponadto w sytuacjach, w których rozwiązanie umowy następuje z przyczyn dotyczących pracowników.
Zdecydowanie trudniej wskazać przypadki, kiedy pracownikowi nie przysługuje odprawa emerytalna. Należy się ona mianowicie każdemu zatrudnionemu na umowie o pracę, który rozwiązuje ją w związku z nabyciem prawa do emerytury i renty. Warto jednak zwrócić uwagę na wyjątki w postaci osób zwalnianych dyscyplinarnie. Pracownik może nie otrzymać odprawy, jeśli przed przejściem na emeryturę:
- dopuści się ciężkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych,
- popełni (oczywiste lub stwierdzone prawomocnym wyrokiem) przestępstwo, które uniemożliwia dalsze zatrudnianie go na zajmowanym stanowisku,
- z własnej winy utraci uprawnienia konieczne do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku.
Takie sytuacje będą jednak należały do rzadkości.
Termin wypłaty i wysokość odprawy
Wysokość odprawy zależy od stażu pracy i wartości wynagrodzenia, które pracownik otrzymywał przed rozwiązaniem umowy. Zasady jej wyliczania są jednak różne dla osób zwalnianych i przechodzących na emeryturę.
Odprawa po zwolnieniu powinna być równa wartości:
- jednomiesięcznego wynagrodzenia – jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż 2 lata,
- dwumiesięcznego wynagrodzenia – jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy od 2 do 8 lat,
- trzymiesięcznego wynagrodzenia – jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy dłużej niż 8 lat.
Wysokość odprawy przy zwolnieniu oblicza się zgodnie z zasadami obowiązującymi przy ustalaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy. Co do zasady, jej wartość nie może przekroczyć kwoty 15-krotności minimalnego wynagrodzenia obowiązującego w dniu rozwiązania stosunku pracy. Nie pobiera się od niej jednak składek na ZUS.
Każda odprawa powinna zostać wypłacona pracownikowi najpóźniej w ostatnim dniu trwania stosunku pracy lub według obowiązujących pracodawcę zasad wypłaty wynagrodzenia (np. 10. dnia następnego miesiąca).
Odprawa przy likwidacji stanowiska pracy
Odprawa pracownicza przysługuje między innymi osobom, których stanowisko pracy jest likwidowane. W takiej sytuacji zastosowanie znajdują przepisy Ustawy o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników. Warto jednak podkreślić, że dotyczą one wyłącznie zakładów pracy, które zatrudniają co najmniej 20 pracowników.
Przy likwidacji stanowiska pracy odprawę oblicza się w sposób, który opisałem wyżej. Jej wysokość jest więc równa 1-, 2- lub 3-krotności wynagrodzenia w zależności od stażu pracy u danego pracodawcy. Co więcej, zatrudnionemu może przysługiwać odszkodowanie, jeśli jego przełożeni zdecydują się skrócić mu okres wypowiedzenia z trzech miesięcy do jednego.
Przepisy te mają na celu zrekompensowanie pracownikowi utraty zatrudnienia i zapewnienie mu finansowego zabezpieczenia na czas poszukiwania nowej pracy.
Odprawa przy zwolnieniach indywidualnych i grupowych
Kategoria zwolnień, które wynikają z przyczyn niedotyczących pracownika, jest dość szeroka. Obejmuje przede wszystkim sytuacje, w których to pracodawca zainicjował rozwiązanie umowy bądź nastąpiło to wskutek czynników niezależnych od żadnej ze stron. Najczęściej wskazuje się tu przyczyny:
- ekonomiczne,
- organizacyjne,
- związane z reorganizacją zakładu pracy,
- związane z likwidacją stanowiska pracy.
Należy jednak zauważyć, że warunkiem wypłaty odprawy za zwolnienie z pracy jest rozwiązanie umowy, które następuje wyłącznie w efekcie czynników niezależnych od pracownika (np. redukcji etatów). Jeśli idą one jednak w parze z innymi przesłankami (np. skargami składanymi na zatrudnionego), odprawa może nie zostać mu przyznana.
Po raz kolejny trzeba też zwrócić uwagę na warunek związany z wielkością firmy. Odprawy za zwolnienie z pracy przyznawane są jedynie w zakładach, które zatrudniają przynajmniej 20 pracowników.
Zwolnienie grupowe
Powyższe regulacje sprawiają, że odprawy dla pracowników wypłacane są przede wszystkim w przypadku zwolnień grupowych. Ile osób musi otrzymać wypowiedzenie, aby sytuację można było rozpatrywać w tej kategorii? To zależy od wielkości firmy. Przepisy dotyczące zwolnień grupowych stosuje się, jeśli w ciągu 30 dni pracodawca rozwiąże umowy z co najmniej:
- 10 pracownikami – jeśli zatrudnia od 20 do 100 osób,
- 10% pracowników – jeśli zatrudnia od 100 do 300 osób,
- 30 pracownikami – jeśli zatrudnia więcej niż 300 osób.
Jeżeli w firmie dojdzie do takich zwolnień, pracownicy zyskają prawo do odpraw, wyliczanych na opisanych już wcześniej zasadach. Nie będzie miał w tym przypadku znaczenia rodzaj umowy o pracę, która łączyła ich z pracodawcą. Odprawy przysługują zarówno pracownikom zatrudnionym na czas nieokreślony, jak i tym z umowami terminowymi czy na okres próbny.
Warto też pamiętać, że zgodnie z ustawą o zwolnieniach grupowych, na pracodawcy spoczywa nie tylko obowiązek wypłacenia odpraw dla pracowników. Firma powinna ponadto:
- przeprowadzić z zakładowymi organizacjami związkowymi konsultacje dotyczące zwolnień grupowych,
- zawrzeć z zakładowymi organizacjami związkowymi porozumienie w sprawie zwolnienia grupowego,
- zawiadomić powiatowy urząd pracy o ustaleniach dotyczących zwolnienia grupowego,
- wypowiedzieć stosunki pracy w ramach zwolnienia grupowego,
- wypowiedzieć dotychczasowe warunki pracy i płacy pracownikom objętym szczególną ochroną,
- zachować terminy wypowiedzeń w ramach zwolnień grupowych.
Zwolnienia indywidualne
Co istotne, przepisy ustawy o zwolnieniach grupowych znajdują zastosowanie także przy zwolnieniach indywidualnych. W tym celu muszą zostać spełnione tylko 2 warunki:
- Pracodawca zatrudnia co najmniej 20 pracowników.
- Wypowiedzenie lub rozwiązanie umowy następuje wyłącznie z przyczyn leżących po stronie pracodawcy.
Jeśli więc w firmie zatrudniającej przynajmniej 20 osób zostanie zwolniony nawet jeden pracownik, a przyczyna wypowiedzenia nie będzie leżała po jego stronie, pracodawca powinien wypłacić mu odprawę. Jej wysokość ustala się w dokładnie ten sam sposób co w opisanych wcześniej przypadkach.
Omawiając zależność między indywidualnymi zwolnieniami z pracy a odprawą, warto zwrócić uwagę na 2 szczególne sytuacje:
- Pierwsza to formułowanie przez pracodawcę fałszywych zarzutów wobec pracownika w celu uniknięcia wypłaty świadczenia. Jeśli przedsiębiorca jest nieuczciwy, może na siłę szukać pretekstu, aby zwolnić zatrudnionego bez przyznawania mu odprawy. W takim przypadku pracownik powinien się bronić przed sądem, przedstawiając dowody na to, że jego zwolnienie wynikało jedynie z inicjatywy pracodawcy, a nie na przykład z zaniedbywania obowiązków zawodowych.
- Druga sytuacja, w której zatrudniony może stracić prawo do odprawy, to decyzja o tym, aby osobiście złożyć wypowiedzenie z pracy. Niemal w każdym przypadku pozbawi się w ten sposób świadczenia. Jest jednak możliwe, aby sąd stanął po jego stronie, jeśli wyłączną przesłanką do zerwania umowy było na przykład ciężkie naruszanie podstawowych obowiązków przez pracodawcę (m.in. niewypłacanie wynagrodzenia na czas). W takiej sytuacji trudno mówić o wypowiedzeniu z winy pracownika, co oznaczałoby, że zachowuje on prawo do odprawy.
Odprawa przy rozwiązaniu umowy za porozumieniem stron
Znając już zasady dotyczące zwolnień grupowych, możesz zastanawiać się nad tym, jak wygląda zależność pomiędzy porozumieniem stron a odprawą. Czy rozwiązanie umowy następuje wówczas z przyczyn leżących po stronie pracodawcy, czy pracownika? Wszystko zależy od tego, kto wychodzi z inicjatywą zakończenia stosunku pracy w ten sposób. Jeśli zatrudnionemu zależy na odprawie, powinien domagać się uznania w porozumieniu bezspornego prawa do tego świadczenia, wraz z określeniem terminu jego wypłaty.
Jeżeli to jednak pracownik będzie nalegał na rozwiązanie umowy za porozumieniem stron, pracodawca nie przyzna mu żadnej odprawy. W takiej sytuacji bezcelowe okaże się też dochodzenie prawa do tego świadczenia przed sądem.
Zamykając wątek odpraw po zwolnieniu z pracy, warto też wspomnieć o wypowiedzeniach zmieniających. W tym aspekcie działają one bowiem tak samo jak tradycyjne wypowiedzenia. Co to oznacza? Jeśli pracownik otrzyma od pracodawcy taki dokument i nie zgodzi się na proponowane w nich zmiany warunków pracy i płacy, jego umowa zostanie rozwiązana. Nastąpi to oczywiście z inicjatywy firmy, wobec czego zatrudniony zachowa swoje prawo do odprawy.
Odprawa emerytalna
Choć wspominałem już o odprawie emerytalnej, warto jeszcze na chwilę do niej wrócić, ponieważ przyznawana jest ona na innych zasadach niż przy zwolnieniu pracownika. Stanowi dodatkowe świadczenie, które każdy zatrudniony otrzymuje wraz z prawem do emerytury i rozwiązaniem stosunku pracy.
Odprawę emerytalną można otrzymać tylko raz, ale za to przysługuje pracownikowi w ramach każdej rozwiązywanej umowy o pracę. Oznacza to, że jeśli senior pracuje na kilka etatów, świadczenie zostanie mu przyznane przez wszystkich aktualnych pracodawców.
Odprawa emerytalna przysługuje każdemu pracownikowi i nie ma tu znaczenia ani jego staż pracy, ani czas zatrudnienia u danego pracodawcy, ani nawet sposób rozwiązania umowy. Świadczenie zostanie mu przyznane zarówno w przypadku standardowego wypowiedzenia, jak i porozumienia stron. Jedyną sytuacją, w której teoretycznie mógłby stracić przywilej odprawy, jest wspomniane już zwolnienie dyscyplinarne. Temat ten uchodzi jednak za kontrowersyjny, więc każdy przypadek może być inaczej rozpatrzony przez sąd.
Ile wynosi odprawa emerytalna? Zależy to wyłącznie od pracodawcy i jego indywidualnych decyzji. Świadczenie nie może być jednak niższe niż równowartość miesięcznego wynagrodzenia, toteż właśnie taką kwotę firmy wypłacają zazwyczaj pracownikom przechodzącym na emeryturę. Zgodnie z prawem, wyższe odprawy przysługują na przykład nauczycielom i osobom zatrudnionym w samorządach. Przy obliczaniu świadczenia pod uwagę bierze się ich ogólny staż pracy.
Przy przejściu na emeryturę nauczyciele otrzymują co do zasady równowartość dwumiesięcznego wynagrodzenia, a ci ze stażem pracy dłuższym niż 20 lat – trzykrotność pensji. W przypadku pracowników samorządowych wysokość odprawy emerytalnej odpowiada natomiast wartości:
- dwumiesięcznego wynagrodzenia – za staż pracy dłuższy niż 10 lat,
- trzymiesięcznego wynagrodzenia – za staż pracy dłuższy niż 15 lat,
- sześciomiesięcznego wynagrodzenia – za staż pracy dłuższy niż 20 lat.
Odprawa pośmiertna
Dla porządku warto też wspomnieć o ostatnim rodzaju odprawy pracowniczej, czyli o odprawie pośmiertnej. Firma wypłaca ją małżonkowi lub innemu członkowi rodziny zatrudnionego, który zmarł w trakcie trwania stosunku pracy. Środki te mają rekompensować koszty pogrzebu. Ich wysokość odpowiada natomiast równowartości:
- jednomiesięcznego wynagrodzenia – przy stażu pracy krótszym niż 10 lat,
- trzymiesięcznego wynagrodzenia – przy stażu pracy wynoszącym od 10 do 15 lat,
- sześciomiesięcznego wynagrodzenia – przy stażu pracy dłuższym niż 15 lat.
Co to jest odprawa w pracy i komu przysługuje? Podsumowanie
Odprawę w pracy przyznaje się w 3 różnych przypadkach: zwolnienia (indywidualnego lub grupowego), przejścia pracownika na emeryturę oraz jego śmierci. O ile te dwa ostatnie rodzaje świadczenia wypłacane są w odpowiednim momencie właściwie każdej osobie zatrudnionej na umowie o pracę, odprawa przy zwolnieniu obwarowana jest licznymi warunkami. Warto zapamiętać przede wszystkim to, że przysługuje wyłącznie pracownikom firm zatrudniających przynajmniej 20 osób, które zostały zwolnione z przyczyn od nich niezależnych.