Nepotyzm – czym jest i jak go rozpoznać? Czym może grozić firmie?

Nepotyzm – definicja

Zastanawiasz się, jak się nazywa zatrudnianie rodziny w firmie? Słowo „nepotyzm” wywodzi się z łaciny i pochodzi od określenia „nepos”, które oznacza potomka. Początki jego stosowania są związane z tworzeniem się kościoła. W tamtym okresie pojęcie obejmowało zjawisko polegające na uprzywilejowanym traktowaniu nieślubnych dzieci duchownych. 

Dziś nepotyzm jest powszechnie rozumiany jako załatwianie pracy rodzinie, preferencyjne traktowanie jej członków podczas zatrudnienia, w tym np. w zakresie wynagrodzenia. Zjawisko należy ocenić negatywnie. Można powiedzieć, że nepotyzm to swego rodzaju forma korupcji. 

Nepotyzm w Polsce był szczególnie powszechny w czasach komunistycznych. Praca po znajomości nie była wtedy niczym dziwnym. Niestety, w świadomości wielu Polaków po transformacji ustrojowej niewiele się zmieniło. Mimo zmiany podejścia w tym zakresie w korporacjach mniejsze przedsiębiorstwa nie uwolniły się całkowicie od problemu.

Nepotyzm w pracy – przepisy

Kodeks pracy nie definiuje szczegółowo kwestii nepotyzmu. Mimo to zakaz nepotyzmu obowiązuje chociażby w polskich urzędach. Nie ma możliwości, aby doszło tam do sytuacji, w której przełożonym pracownika jest osoba należąca do jego rodziny. Zasada nie obowiązuje jednak m.in. w przedsiębiorstwach państwowych. 

Na rynku pracy wiążąca jest zasada równości. Pracownik nie może być dyskryminowany i bez uzasadnienia traktowany odmiennie od osób, które znajdują się w analogicznej sytuacji, np. na tym samym stanowisku. Taka sytuacja może mieć miejsce, gdy członek rodziny szefa otrzymuje wyższą pensję czy mniej się od niego wymaga.

Przykłady nepotyzmu – jak go rozpoznać?

Kumoterstwo w pracy jest negatywnym zjawiskiem, które powinno być eliminowane. Nie każdy jednak wie, jak rozróżnić nepotyzm od prawa do własnej oceny kandydatury czy wykonywanej pracy. Jak wykryć nieprawidłowości? 

Typowe przykłady nepotyzmu to przede wszystkim: 

• zatrudnianie członków rodziny w przedsiębiorstwie – o ile co do zasady samo zatrudnienie osoby spokrewnionej nie jest niczym złym, to problem pojawia się, gdy podczas rekrutacji nie wzięto pod uwagę czynników obiektywnych, a zamiast tego skupiono się jedynie na więzach krwi. Nepotyzm ma miejsce, gdy członek rodziny dostał pracę, mimo że nie miał odpowiednich kompetencji do zajmowania określonego stanowiska albo inni kandydaci lepiej spełniali warunki.  
• awanse i podwyżki dla osób z rodziny i znajomych – nepotyzm to nie tylko sytuacja, gdy pracę otrzymuje ktoś z rodziny szefa nieposiadający kwalifikacji. Naruszeniem jest również oferowanie awansów i podwyżek tylko ze względu na stosunek pokrewieństwa. Dyskryminacją jest sytuacja, w której taki pracownik zarabia więcej, niż osoba o tych samych kwalifikacjach i kompetencjach na analogicznym stanowisku. 
• faworyzowanie członków rodziny w zakresie warunków pracy – nepotyzm może się również objawiać w zakresie ustalania warunków pracy. Jeśli członek rodziny osoby decyzyjnej ma prawo korzystać np. z elastycznego czasu pracy, a inny pracownicy muszą trzymać się sztywnych godzin, można podejrzewać, że w danym zakładzie pracy ma miejsce dyskryminacja.

Zagrożenia związane z nepotyzmem

Praca po znajomości wiąże się z wieloma zagrożeniami. Nepotyzm nie powinien być traktowany jako norma. Załatwianie pracy rodzinie nie tylko pogarsza atmosferę w pracy, ale również bezpośrednio przyczynia się do obniżenia efektywności zespołu. Jakie konsekwencje ma obsadzanie stanowisk rodziną? 

Brak poczucia sprawiedliwości w zespole

Przez nepotyzm pozostali członkowie zespołu mogą czuć się dyskryminowani. Z tego powodu istnieje ryzyko, że ich zaangażowanie w pracę się obniży. Skoro poczują, że niektórzy pracownicy są faworyzowani, mogą nie mieć motywacji do zwiększania wyników. 

Brak zaufania do szefostwa

Dawanie pracy po znajomości pozbawia zaufania do szefostwa. Pogarsza się atmosfera w pracy, a zespół niechętnie wykonuje polecenia służbowe. W rezultacie może dojść do opóźnień i obniżenia jakości. 

Trudności w komunikacji

Jeśli w zespole doszło do obsadzania stanowisk rodziną, istnieje ryzyko, że pogorszy się komunikacja między współpracownikami. Może się to wiązać zarówno z obawą, że szczere wypowiedzi zostaną przekazane szefostwu, jak i z negatywnymi emocjami w stosunku do faworyzowanych kolegów. 

Obniżenie kwalifikacji w zespole

Zatrudnianie członków rodziny bez uwzględnienia kompetencji dodatkowo obniża ogólne kwalifikacje zespołu. W ten sposób pracownicy mogą mieć trudności z odpowiednią realizacją projektów. 

Czy nepotyzm można zwalczyć?

Nepotyzm jest obecny w realiach funkcjonowania przedsiębiorstw od wielu lat. Jego całkowite wyeliminowanie wymaga wprowadzenia przejrzystych zasad i kontroli ich przestrzegania. 

O przejrzystość w tym zakresie dbają przede wszystkim niektóre duże korporacje. To one wprowadzają dedykowane polityki, które mają pomóc walczyć z korupcją i nepotyzmem. Nowo zatrudnieni pracownicy odbywają szkolenia, w których jasno wskazuje się zasady dotyczące równego traktowania i przejrzystości działań. W dążeniu do wyeliminowania nepotyzmu trzeba ustalić granice możliwości polecenia osoby bliskiej do pracy. 

Nie ma nic złego w tym, że członek rodziny prześle swojemu krewnemu ofertę (w końcu w wielu przedsiębiorstwach obowiązują dedykowane systemy poleceń), jednak powinien się wyłączyć z procesu rekrutacyjnego na tym etapie. Jeśli ubiegający się o zatrudnienie przejdzie pomyślnie weryfikację i otrzyma pracę, trzeba dodatkowo zadbać o równe traktowanie całego zespołu. Całkowite zwalczenie nepotyzmu jest szczególnie trudne w firmach rodzinnych.

Czy nepotyzm jest karalny?

Nepotyzm w Polsce może się wiązać z bezpośrednimi sankcjami tylko, gdy obowiązują jednoznaczne przepisy, które zakazują zatrudniania członków rodziny. Taka sytuacja ma miejsce np. w urzędach. Osoby zatrudnione w innych branżach – biorąc pod uwagę rodzaj i skalę problemu – mają jednak np. możliwość zgłoszenia mobbingu, korupcji lub dyskryminacji do Państwowej Inspekcji Pracy. 

Mobbing to zgodnie z art. 943 kodeksu pracy działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników. Może się wiązać nie tylko z karą finansową, ale również karą pozbawienia wolności nawet do dwóch lat, jeżeli naruszenie przybrało postać przestępstwa. Sprawa karna czeka również w przypadku podejrzenia korupcji. 

Dyskryminacja to z kolei sytuacja, w której występują niekorzystne dysproporcje w zakresie stosunku pracy. Jest dopuszczona tylko, gdy postanowienie, kryterium lub działanie jest obiektywnie uzasadnione ze względu na zgodny z prawem cel, który ma być osiągnięty, a środki służące osiągnięciu tego celu są właściwe i konieczne. W każdym z tych przypadków trzeba jednak pamiętać, że aby osiągnąć zamierzone skutki, zgłaszający musi przedstawić dowody na poparcie swoich twierdzeń. 

Nepotyzm – podsumowanie

Nepotyzm – bez względu na przyjętą formę – to negatywne zjawisko, które w zakładzie pracy może prowadzić do licznych negatywnych kompetencji. Z tego powodu warto wiedzieć, kiedy dochodzi do nadużyć i podejmować zdecydowane działania w celu przeciwstawienia się im.