Urlop rodzicielski – podstawa prawna
Aktualne przepisy regulujące udzielanie urlopu rodzicielskiego wynikają z nowelizacji wdrożonych do Kodeksu pracy 26 kwietnia 2023 roku. Chodzi o dyrektywy:
- Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1152 z dnia 20 czerwca 2019 roku w sprawie przejrzystych i przewidywalnych warunków pracy w Unii Europejskiej,
- Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 z dnia 20 czerwca 2019 roku w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów oraz uchylającą dyrektywę Rady 2010/18/UE.
Druga z tych norm nie bez powodu nazywana jest dyrektywą work-life balance. Określa bowiem minimalne wymagania, które mają zapewnić pracownikom możliwość godzenia życia zawodowego z prywatnym. Jej celem jest również osiągnięcie równości kobiet i mężczyzn pod kątem szans na rynku pracy.
Zgodnie z aktualnymi przepisami pracownicy-rodzice dziecka mają prawo do urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania nad nim opieki w maksymalnym wymiarze:
- 41 tygodni – jeśli przy jednym porodzie na świat przyszło jedno dziecko,
- 43 tygodni – jeśli przy jednym porodzie na świat przyszło dwoje lub więcej dzieci.
Warto też zauważyć, że wymiar urlopu rodzicielskiego wydłuża się w przypadku pracowników-rodziców dziecka, którzy posiadają zaświadczenie lekarza ubezpieczenia zdrowotnego o ciężkim i nieodwracalnym upośledzeniu albo nieuleczalnej chorobie zagrażającej życiu, które powstały w prenatalnym okresie rozwoju dziecka bądź podczas porodu. Urlop rodzicielski w takiej sytuacji może wynosić maksymalnie 65 lub 67 tygodni.
Nowelizacja przepisów wprowadziła także nieprzenoszalną część urlopu rodzicielskiego. Oznacza to, że jeden rodzin nie może wykorzystać pełnego wymiaru 41 tygodni świadczenia. Zarówno matce, jak i ojcu dziecka przysługuje wyłączne prawo do 9 tygodni urlopu. Ma to z jednej strony zachęcać mężczyzn do koncentracji na życiu rodzinnym w tym okresie, a z drugiej pomagać kobietom w powrocie do pracy po narodzinach dziecka.
Jako że omawianego prawa nie można przenieść na drugiego rodzica, jednemu pracownikowi przysługują maksymalnie 32 tygodnie świadczenia. Jeżeli dodatkowe 9 tygodni urlopu rodzicielskiego nie zostanie wykorzystanych, ta część po prostu przepadnie.
Dzielenie urlopu rodzicielskiego na części
Z uwagi na długość świadczenia, przepisy dopuszczają podział urlopu rodzicielskiego na części. Może on być zatem udzielany jednorazowo lub w nie więcej niż 5 częściach. Regulacje nie określają, ile mogą one trwać i czy muszą być równe. Rodzice zachowują więc pełną dowolność w tym zakresie. Jedyna ważna zasada dotyczy okresu, w którym należy wykorzystać urlop rodzicielski. Pracownicy mają na to czas do ukończenia 6. roku życia przez ich dziecko (a dokładniej do końca roku kalendarzowego, w którym to następuje).
Przykład: Rodzice chcą podzielić się opieką nad dzieckiem w ramach elastycznego urlopu rodzicielskiego. Razem do dyspozycji mają 41 tygodni, przy czym jedno z nich może wykorzystać maksymalnie 32 tygodnie. Planują więc podział na części całego urlopu rodzicielskiego: najpierw matka weźmie 16 tygodni wolnego, następnie przyjdzie czas na 9 tygodni rodzicielskiego dla ojca, a na koniec to znowu matka wykorzysta pozostałą 16-tygodniową część urlopu. W ten sposób świadczenie zostanie udzielone w 3 częściach i wszystko odbędzie się zgodnie z przepisami.
Dzielenie urlopu rodzicielskiego między rodzicami
Choć każdemu z rodziców przysługuje indywidualne prawo do urlopu rodzicielskiego, oboje mogą korzystać z niego w tym samym czasie. Świadczenie liczy się jednak oddzielnie dla matki i oddzielnie dla ojca, co oznacza, że łączny wymiar urlopu wykorzystają oni przed faktycznym upływem 41 tygodni.
Przykład: Jeśli rodzice chcą razem sprawować opiekę nad dzieckiem, mogą podzielić się urlopem rodzicielskim po równo. Matka weźmie wówczas np. 21 tygodni wolnego, a ojciec 20. Decydując się na wspólne korzystanie z urlopu, w rzeczywistości wyczerpią oni przysługujący im limit 42 tygodni po 21 tygodniach.
Czy urlop rodzicielski 9 tygodni można dzielić?
Niektórzy zastanawiają się nad tym, czy dopuszczalny jest także podział 9-tygodniowej części urlopu, której przeniesienie na drugiego pracownika jest niemożliwe. Okazuje się, że przepisy nie precyzują tego zagadnienia. Należy więc założyć, że nieprzenoszalne 9 tygodni urlopu dla ojca również może zostać podzielone na nie więcej niż 4 części (piątą wykorzysta matka w postaci przysługujących jej 32 tygodni).
Przykład: Specyfika pracy ojca dziecka nie pozwala mu na jednorazowe wykorzystanie dodatkowych 9 tygodni urlopu rodzicielskiego. W związku z tym pracownik decyduje się podzielić go na 3 części. Może to zrobić, ponieważ podstawową część świadczenia w wymiarze 32 tygodni matka dziecka wykorzystała na raz. Oznacza to, że cały urlop zostanie podzielony na łącznie 4 części, a na wykorzystanie swoich dni wolnych (np. 3 razy po 3 tygodnie) ojciec będzie miał czas do ukończenia przez dziecko 6. roku życia.
Urlop rodzicielski przed 2023 rokiem
Aby lepiej zrozumieć znaczenie aktualnych przepisów, warto przypomnieć sobie, jak zasady udzielania urlopu rodzicielskiego wyglądały wcześniej. Rodzice mieli wówczas do podziału tylko 32 lub 34 tygodnie świadczenia i mogli korzystać z niego jednocześnie (w wymiarze 16 lub 17 tygodni). Nic nie stało jednak na przeszkodzie, aby to jedno z nich przebywało na urlopie w jego pełnym wymiarze – nie istniała bowiem nieprzenoszalna część świadczenia.
Wyróżniało się także dwa tryby udzielenia urlopu rodzicielskiego:
- urlop udzielany z góry – przewidywał świadczenie w pełnym wymiarze bezpośrednio po zakończeniu urlopu macierzyńskiego, na wniosek złożony do 21 dni po porodzie,
- urlop udzielany z dołu – w przypadku którego wniosek o urlop rodzicielski w częściach lub w całości składało się na min. 21 dni przed jego planowanym rozpoczęciem.
Istotną rolę odgrywały także zasady dzielenia urlopu pomiędzy rodzicami dziecka. Zgodnie z nimi:
- każda część urlopu rodzicielskiego (maksymalnie 4) powinna była przypadać bezpośrednio po poprzedniej; z wyjątkiem tzw. luźnej części urlopu (maksymalnie 16 tygodni, które nie musiały następować w bezpośredniej ciągłości z poprzednią częścią),
- minimalny wymiar każdej części urlopu musiał wynosić 8 tygodni; z wyjątkiem pierwszej (minimalnie 6 tygodni) i ostatniej (jeśli obejmowała pozostały do wykorzystania wymiar krótszy niż 8 tygodni).
Czy urlop rodzicielski można dzielić? Podsumowanie
Jak widzisz, przepisy dotyczące udzielania i naprzemiennego korzystania z urlopu rodzicielskiego zostały znacznie uproszczone. Świadczenie to można dziś łatwo dzielić zarówno między sobą, jak i na części. Nic nie stoi więc na przeszkodzie, aby oboje rodzice wygodnie łączyli życie rodzinne z zawodowym.
