Praca na czarno – konsekwencje dla pracownika i pracodawcy

Praca na czarno – co to znaczy?

Zgodnie z art. 2 pkt 13 Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, nielegalne zatrudnienie oznacza:

• zatrudnienie przez pracodawcę osoby bez potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy i jej warunków;
• niezgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę zarobkową do ubezpieczenia społecznego;
• podjęcie przez bezrobotnego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy.

Nielegalne zatrudnienie potocznie nazywane jest pracą na czarno.

Dlaczego ludzie decydują się na pracę na czarno?

GUS w raporcie „Praca nierejestrowana w Polsce w 2022 r.” przedstawia wyniki ankiety dotyczącej powodów pracy na czarno. Zdaniem respondentów, ludzie decydują się na podjęcie pracy bez umowy z powodów:

• niewystarczających dochodów – tak odpowiedziało 48,8% badanych;
• brak możliwości znalezienia pracy – 23,7%;
• proponowanie przez pracodawcę wyższego wynagrodzenia przy podjęciu zatrudnienia i braku umowy o pracę – 21,6%;
• zbyt wysoka składka ubezpieczeniowa – 19,2%;
• podatki zniechęcające do podpisywania umowy – 16,3%;
• możliwość utraty niektórych świadczeń, np. zawieszenia emerytury – 10,1%;
• sytuacja rodzinna albo życiowa – 9,6%;
• niechęć do wiązania się na stałe z pracodawcą – 2,3%.

Praca bez umowy – konsekwencje. Co grozi za pracę na czarno?

Praca bez podpisanej umowy zlecenia albo o pracę jest nielegalna. A za nieprzestrzeganie przepisów obie strony narażają się na nieprzyjemne skutki, zwłaszcza finansowe.

Konsekwencje pracy na czarno dla pracownika

Wprawdzie, jeśli w firmie pojawi się kontrola PIP albo gdy pracownik złoży pozew o ustalenie istnienia stosunku pracy, to:

• nie będzie płacił zaległego podatku od wypłaconego wynagrodzenia z odsetkami;
• nie odpowie karnie za niezapłacenie podatku dochodowego;
• pracodawca zapłaci za niego zaległe składki;

jednak konsekwencje zatrudnienia bez umowy ponosi przez cały okres świadczenia pracy.

Przede wszystkim są to:

• brak gwarancji otrzymania wynagrodzenia w ustalonej wysokości;
• nie możność skorzystania z publicznej służby zdrowia z powodu braku odprowadzania składek zdrowotnych, a co za tym idzie, nie można pójść na zwolnienie lekarskie i otrzymywać wynagrodzenia chorobowego;
• praca bez umowy nie wlicza się do stażu pracy i nie będzie uwzględniana przy wyliczaniu emerytury;
• brak praw do zasiłku dla bezrobotnych po utracie pracy;
• brak praw pracowniczych: urlopu wypoczynkowego, macierzyńskiego, rodzicielskiego i wychowawczego;
• problemy z udowodnieniem wypadku w pracy i otrzymaniem odszkodowania.

Warto wiedzieć, co grozi pracownikowi za pracę na czarno, jeśli jednocześnie jest zarejestrowany jako bezrobotny. Osoby, które po podjęciu zatrudnienia nie powiadomiły w wymaganym terminie urzędu pracy, podlegają karze grzywny w wysokości nie niższej niż 500 zł.

Praca bez umowy – konsekwencje dla pracodawcy

Nielegalne praktyki zatrudniania nieuczciwych pracodawców są dla nich bardziej ryzykowne niż konsekwencje pracy na czarno dla pracownika. To firmy ponoszą praktycznie całą odpowiedzialność karno-finansową za takie sytuacje.

Jeśli w trakcie kontroli PIP zostanie wykryta praca na czarno, inspektor informuje o zdarzeniu Zakład Ubezpieczeń Społecznych i Urząd Skarbowy.

Co grozi za zatrudnienie na czarno:

• kara za brak umowy o pracę sporządzonej pisemnie, gdy takową należało przygotować oraz za nieprzestrzeganie praw pracowniczych w formie grzywny w wysokości od 1 tys. zł do 30 tys. zł (art. 281 Kodeku pracy);
• kara za nieprzestyganie BHP – grzywna od 1 tys. zł do 30 tys. zł.;
• grzywna za niepłacenie składek na ZUS pracownika w wysokości do 5000 zł (art. 98 Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych)
• opłata dodatkowa dla ZUS do wysokości 100% nieopłaconych składek;
• odsetki za zwłokę w opłacaniu składek ZUS.

Gdzie zgłosić pracę na czarno? Jak udowodnić pracę na czarno?

Pracownik, który ma świadomość, że jego prawa są łamane i nie chce już dalej pracować na czarno, może skorzystać z pomocy PIP. Jak zgłosić pracodawcę do PIP-u?

Po pierwsze każdy okręgowy inspektor oraz od­dział terenowy instytucji świadczy bezpłatną poradę z zakresu prawa pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy oraz legalności zatrudnienia. Do placówki można udać się osobiście, zadzwonić albo napisać list bądź email.

Po drugie, jeśli pracownik czuje się poszkodowany, ma prawo wnieść skargę na niele­galne zatrudnienie, nieprzestrzeganie przepisów prawa pracy i BHP przez pracodawcę. Skargę należy złożyć na piśmie lub elektronicznie. Musi być podpisana imieniem i nazwiskiem z podaniem adresu do korespondencji – w celu przesłania odpowiedzi. Jeśli skarga zostanie przesłana drogą elektroniczną, należy ją podpisać podpisem elektronicznym lub z użyciem Profilu Zaufanego.

W tej sytuacji nie należy bać się, że ktoś dowie się o tzw. donosie. Informacja o skardze jest objęta tajemnicą, co oznacza, że inspektor nie może ujawnić pracodawcy, że kontrola ma z nią związek. Oczywiście, skarżący, może też wyrazić zgodę na ujawnienie jego danych.

Po trzecie pracownik ma prawo kierować sprawę bezpośrednio do sądu pracy o ustalenie istnienia stosunku pracy. Co grozi za pracę na czarno? W takiej sytuacji wszelkie konsekwencje związane z pracą bez umowy ponosi firma, a nie osoba rzekomo zatrudniona.

Dowodami na świadczenie pracy dla danej firmy mogą być wszelkie pisemne ustalenia np. przepustki, e-maile, SMS abo połączenia z pracodawcą. Jeśli sąd albo kontrola przebiegnie po myśli pracownika, ten może liczyć na odszkodowanie za brak umowy o pracę w formie zapłaty zaległych składek na bezpieczenie zdrowotne oraz wypłatę zaległego wynagrodzenia.

Praca na czarno a urząd skarbowy

Zgodnie z art. 14 ustawy o PIT, przychodem z pozarolniczej działalności gospodarczej jest:

• wartość pracy osoby zatrudnionej nielegalnie ustalona za każdy miesiąc, w którym zostało ono stwierdzone, w wysokości równowartości minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w danym miesiącu;
• przychody z tytułu nielegalnego zatrudnienia oraz przychody ze stosunku pracy w części, w jakiej pracodawca nie ujawnił ich właściwym organom państwowym, nawet gdy wynagrodzenie z tytułu nielegalnego zatrudnienia zostało faktycznie wypłacone osobie nielegalnie zatrudnionej.

Oto co grozi pracodawcy za zatrudnianie na czarno w kontekście powyższych przepisów:

• przypisanie dodatkowego przychodu w wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę za każdy miesiąc nielegalnego zatrudnienia, bez względu na to, czy faktycznie i w jakiej wysokości została wypłacona pensja;
• zobowiązanie do zapłaty w całości składek na ubezpieczenia społeczne i składki zdrowotnej od wynagrodzeń nielegalnie pracującej osoby;
• wypłacone wynagrodzenia i składki nie mogą zostać zaliczone przez takiego pracodawcę do kosztów uzyskania przychodu.

Ponieważ zniżanie wynagrodzenia lub nieformalne jego wypłacenie wiąże się z nieodprowadzaniem podatków, takie zachowanie może być uznane za przestępstwo skarbowe, za co grozi kara grzywny w wysokości nawet 720 stawek dziennych, a nawet ograniczenie lub pozbawienie wolności do 3 lat. Stawa dzienna mieści się w przedziale od jednej trzydziestej części minimalnego wynagrodzenia do czterystukrotność tej kwoty. W 2024 r. od lipca jest to od 143,33 zł do 57 tys. 332 zł. Zatem jeśli pracodawca zostanie uznany za winnego, sąd wymierzy mu karę.

Praca na czarno w CV – czy można wpisać?

Wszystko zależy od tego, jak długo trwało nielegalne zatrudnienie i na jakim stanowisku. Są profesje, gdzie liczy się zaufanie publiczne i nieskazitelny wizerunek. Dlatego z jednej strony, może to być niekomfortowa sytuacji, kiedy rekruter zapyta o formę zatrudnienia, z drugiej dla przyszłego pracodawcy zwykle najważniejsze jest doświadczenie, więc pominięcie pracy na czarno może pomniejszyć je.

Na pewno nie warto wpisywać w CV:

• pracy dorywczej na czarno;
• pracy, która trwała krotki okres np. 3 miesiące;
• zajęcia, które nie jest związane ze ścieżką kariery, albo nie jest zgodne ze stanowiskiem, na jakie aplikujemy.

Decydując się na wpisanie nielegalnej pracy, warto skupić się na zakresie obowiązków i zdobytym doświadczeniu, a nie wpisywać formę zatrudnienia. Ujawnianie takich informacji o byłej firmie, może być odebrane jako próba oczernienia.

Czy można się uchronić przed nielegalnym zatrudnieniem?

Przede wszystkim warto zapoznać się z Kodeksem pracy, w którym są opisane m.in. prawa i obowiązki pracodawcy i pracownika. W sytuacji, kiedy pracodawca nie chce podpisać umowy o pracę, nadużywa umów cywilnoprawnych, albo zaniża oficjalne wynagrodzenie, należy spraw zgłosić do PIP, ale wpierw warto porozmawiać z przełożonym. Oczywiście nie można zmusić pracodawcy, aby podpisał umowę, ale też pracownik nie ma obowiązku podejmować pracy na czarno, albo pracy bez umowy.

Niekiedy wystarczy uświadomić, że są kary za zatrudnianie na czarno, aby uniknąć nielegalnej pracy.