Elastyczne formy zatrudnienia – jakie są rodzaje na rynku pracy? Czym się charakteryzują?

Elastyczne formy pracy – co to?

Elastyczne formy zatrudnienia to wszystkie alternatywy dla umowy o pracę na czas nieokreślony na pełny etat, które umożliwiają stronom stosunku pracy lepsze dostosowanie formy współpracy do swoich potrzeb. Powstały w odpowiedzi na zmieniające się realia rynku pracy i mają eliminować ograniczenia związane ze sztywnymi zasadami dotyczącymi zawierania, wykonywania i rozwiązywania standardowych umów o pracę. 

Elastyczne formy pracy to rozwiązania, które umożliwiają współpracującym dostosowanie prawnych ram do rzeczywistego zakresu współpracy, tak aby z jednej strony zabezpieczyć jak najlepiej swoje wzajemnie interesy, a z drugiej – zachować maksymalną dopuszczalną w danych warunkach swobodę.  

Elastyczne formy pracy – rodzaje

Elastyczne formy zatrudnienia w Polsce zyskują na popularności. Zmiana realiów rynku pracy oraz podejścia do życia zawodowego wśród społeczeństwa sprawiła, że coraz więcej osób aktywnych na rynku pracy szuka rozwiązań, które zapewnią im możliwość łączenia pracy z życiem prywatnym oraz lepsze dopasowanie warunków do rzeczywistego zakresu zadań. Jakie są formy zatrudnienia spełniające definicję elastycznych form pracy? 

Umowa zlecenie 

Umowa zlecenie jest regulowana przez przepisy kodeksu cywilnego. Na jej podstawie przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. 

To umowa starannego działania, w której zleceniobiorca zobowiązuje się do sumiennego wykonania zleconych przez zleceniodawcę zadań, jednak nie odpowiada za osiągnięcie konkretnego efektu. Jako przykład można wskazać m.in. sprawowanie opieki nad dzieckiem. 

Umowa zlecenie jest szczególnie popularną formą zatrudnienia pracownika poniżej 26 roku życia, który ma status studenta. Wszystko dlatego, że uprawnia do nieopłacania składek na ubezpieczenia społeczne oraz zdrowotne. Dzięki dodatkowej preferencji w zakresie podatku dochodowego od wypłaty nie odejmuje się również zaliczki z tego tytułu, więc pensja brutto jest równa tej do wypłaty na rękę. Umowa zlecenie jest elastyczna, ponieważ można ją rozwiązać bez podania istotnej przyczyny. 

Umowa o dzieło 

Umowa o dzieło jest drugim najpopularniejszym rodzajem umowy cywilnoprawnej w zakresie elastycznych form pracy. W tym przypadku przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. 

W odróżnieniu od umowy zlecenie umowa o dzieło to umowa rezultatu, w której wykonawca dzieła zobowiązuje się do uzyskania określonego efektu. Nie ma przy tym znaczenia proces, w którym go osiągnął. Umowa o dzieło może dotyczyć np. namalowania obrazu. 

Umowa o dzieło daje możliwość uzyskania wyższego niż w przypadku umowy o pracę wynagrodzenia dzięki wyłączeniu konieczności odprowadzania składek ZUS i zapewnia wysoką elastyczność współpracy. 

Umowa na zastępstwo

Umowa na zastępstwo to szczególny rodzaj zatrudnienia, który pozwala pracodawcy uzupełnić zespół w sytuacji długiej nieobecności dotychczasowego pracownika. Jest szczególnie popularna w przypadku urlopów macierzyńskich czy przedłużających się chorób, które na wiele miesięcy generują braki kadrowe. 

Umowa na zastępstwo ulega rozwiązaniu po powrocie stałego pracownika na poprzednio zajmowane stanowisko. Elastyczność tej formy współpracy wynika z możliwości dowolnego ustalenia czasu zatrudnienia. Po zakończeniu umowy strony nie mają wobec siebie dodatkowych zobowiązań, a ewentualna dalsza współpraca jest negocjowana niezależnie. 

Umowa o pracę na czas określony

Umowa o pracę na czas określony to forma zatrudnienia, która z góry określa okres współpracy. Wygasa automatycznie po upływie czasu, na który została zawarta. Z jednej strony daje mniejsze poczucie bezpieczeństwa, ponieważ po zakończeniu umowy ewentualne przedłużenie współpracy będzie wymagało obustronnej decyzji stron. Z drugiej strony zapewnia szansę na sprawdzenie się w danej pracy, a obecnie nie różni się pod kątem ochrony pracowniczej od umowy na czas nieokreślony. 

Umowa o pracę na czas określony jest elastyczna, ponieważ umożliwia dostosowanie czasu współpracy do potrzeb. Maksymalny okres takiego zatrudnienia jest jednak limitowany i wynosi nie więcej niż 33 miesiące. Jednocześnie łączna liczba tych umów nie może przekraczać trzech.

Umowa o pracę na okres próbny

Umowę o pracę na okres próbny zawiera się w celu sprawdzenia kwalifikacji pracownika i możliwości jego zatrudnienia w celu wykonywania określonego rodzaju pracy. Jest elastyczna, ponieważ nie zobowiązuje stron stosunku pracy do kontynuowania współpracy po okresie próby. 

Umowę o pracę na okres próbny zawiera się maksymalnie na 3 miesiące, jednak dyrektywa work-life balance i wymuszona przez nią nowelizacja kodeksu pracy wprowadziła dodatkowe warunki, których celem jest ochrona pracowników. Zgodnie z art. 25 ust. 22 kodeksu pracy umowę o pracę na okres próbny zawiera się na okres nieprzekraczający:

• 1 miesiąca – w przypadku zamiaru zawarcia umowy o pracę na czas określony krótszy niż 6 miesięcy;
• 2 miesięcy – w przypadku zamiaru zawarcia umowy o pracę na czas określony wynoszący co najmniej 6 miesięcy i krótszy niż 12 miesięcy.

Strony mogą jednokrotnie wydłużyć w umowie o pracę na okres próbny wskazane okresy, nie więcej jednak niż o 1 miesiąc i tylko jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy. Ponowne zawarcie umowy o pracę na okres próbny z tym samym pracownikiem jest dopuszczalne, jeżeli pracownik ma być zatrudniony w celu wykonywania innego rodzaju pracy.

Umowa zawarta w niepełnym wymiarze czasu pracy

Umowa zawarta w niepełnym wymiarze czasu pracy to umowa o pracę, która nie obejmuje pełnego etatu. Jej elastyczność jest związana z możliwością dostosowania potrzeb zakładu pracy do dostępności pracownika. 

Umowa o pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy może być zawarta np. na ¼, ½ czy ¾ etatu. Taka forma zatrudnienia pozwala łączyć obowiązki zawodowe z innymi zobowiązaniami, np. z opieką nad dzieckiem czy nauką. Strony stosunku pracy ustalają między sobą dowolnie dni i godziny świadczenia pracy. Jednocześnie pracownik ma takie same prawa, jak osoby zatrudnione na pełny etat. 

Praca zdalna 

W ostatnich latach na popularności zyskuje elastyczna forma pracy, którą jest praca zdalna. Takie rozwiązanie umożliwia wykonywanie swoich obowiązków służbowych na odległość. Jest szczególnie popularne w branżach, które nie wymagają osobistego stawiennictwa w biurze, w tym m.in. w IT, marketingu czy HR. 

Zdalne świadczenie pracy wymaga jedynie posiadania urządzenia z dostępem do internetu. Może się odbywać w ramach umowy o pracę. Pracownik świadczący pracę zdalnie ma szansę oszczędzić czas na dojazdach i łatwiej łączyć obowiązki rodzinne z zawodowymi. 

Elastyczne formy pracy – czym się charakteryzują?

Elastyczne formy zatrudnienia występujące w kodeksie cywilnym wyróżniają się łatwością zakończenia współpracy. Rozwiązanie umowy jest możliwe bez podania przyczyny praktycznie w dowolnym momencie. W ustawie nie wskazano szczególnych zasad wypowiedzenia ani nie zastrzeżono ochrony na kształt występującej w kodeksie pracy ochrony pracowniczej. Tym samym, podczas gdy bezzasadne wypowiedzenie umowy o pracę może doprowadzić do skierowania sprawy do sądu pracy z roszczeniem o odszkodowanie lub przywrócenie do pracy, zakończenie umowy zlecenie czy o dzieło definitywnie kończy współpracę. 

Elastyczne formy zatrudnienia, które występują w kodeksie pracy, są z kolei dedykowane sytuacjom, w których istnieje konieczność dostosowania potrzeb kadrowych zakładu pracy do możliwości pracowników albo wprowadzenia rozwiązań, które pomogą osiągnąć podwładnym równowagę między życiem prywatnym a zawodowym. 

Elastyczne formy pracy – zalety i wady

Zalety elastycznych form zatrudnienia można mnożyć. Będą dobrym rozwiązaniem w branżach o dużej rotacji pracowników, gdy zakład pracy musi na bieżąco dostosowywać liczbę pracowników do zmieniających się potrzeb firmy. 

Dla pracodawców elastyczne formy pracy to przede wszystkim możliwość przetestowania pracowników, niższe koszty rekrutacji i kosztów zatrudnienia ogólnie, a także zwiększenie różnorodności zespołów. Z punktu widzenia pracowników to z kolei szansa na łączenie ze sobą różnych obowiązków – np. zawodowych z opieką nad dziećmi, większa swoboda, mniejszy stres, szansa na sprawdzenie się na danym stanowisku oraz perspektywa optymalizacji wynagrodzenia. Można powiedzieć, że dzięki temu elastyczne formy zatrudnienia zwiększają poziom aktywności zawodowej. 

Elastyczne formy pracy mają też oczywiście określone wady. Sceptycy zarzucają im m.in. brak stabilności zatrudnienia, mniejsze benefity czy obniżoną efektywność pracy. W praktyce jednak takie rozwiązania – o ile będą odpowiednio wykorzystywane – zapewniają szereg korzyści obu stronom umowy.  

Praca nakładcza – czym jest i na czym polega?

Jednym z przykładów elastycznych form pracy, która łączy cechy umowy cywilnoprawnej z umową o pracę, jest praca nakładcza. Reguluje ją rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 31 grudnia 1975 roku w sprawie uprawnień pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą. 

Praca nakładcza – nazywana inaczej pracą chałupniczą – jest wykonywania poza siedzibą pracodawcy (np. w domu) w dowolnie wybranych przez siebie godzinach. Jest ciekawym rozwiązaniem dla osób, które ze względu na sytuację osobistą nie są w stanie świadczyć pracy w ramach standardowego stosunku pracy. Praca nakładcza jest rozliczana na podstawie osiągniętych efektów w określonych terminach i może obejmować np. składanie długopisów. 

Umowę o pracę nakładczą – podobnie jak umowę o pracę – można zawrzeć na okres próbny, czas określony albo nieokreślony. Pracownikom przysługuje prawo do urlopu wypoczynkowego, zasiłku i wynagrodzenia chorobowego czy do urlopu macierzyńskiego. Przepisy zastrzegają minimalne wynagrodzenie dla osoby wykonującej pracę nakładczą w wysokości 50 procent pensji minimalnej, a gdy w danym przypadku jest to jedyne źródło utrzymania pracownika – co najmniej minimalne wynagrodzenie. Wykonawca korzysta też z ochrony przed rozwiązaniem umowy na kształt ochrony pracowniczej np. w obliczu choroby. 

Na tej podstawie widać, że umowa o pracę nakładczą ma wiele cech przypominających umowę o pracę. W tym przypadku brakuje jednak takich podstawowych elementów stosunku pracy, jak praca w wyznaczonym miejscu i czasie pod kierownictwem pracodawcy. Tego typu uregulowanie umowy o pracę nakładczą czyni ją dobrym rozwiązaniem dla osób z dodatkowymi zobowiązaniami. 

Zmieniające się potrzeby rynku pracy sprawiają, że na popularności zyskują elastyczne formy zatrudnienia. Obecnie obok umowy o pracę na czas nieokreślony na pełny etat istnieje szereg ciekawych możliwości rozwoju zawodowego, które wyróżnia elastyczność. Poszczególnie formy różnią się w zakresie zasad i sprawdzą się w innych sytuacjach. Mając świadomość ograniczeń, które się z nimi wiążą, można jednak z korzyścią dla obu stron umowy swobodnie posługiwać się elastycznymi formami zatrudnienia, dobierając te najlepiej pasujące do danej sytuacji.